hiển hiện có lẽ rõ nhất trong phim truyện hai tập Hẹn gặp lại Sài Gòn (Ðạo diễn Long Vân) khi người thanh niên ưu tú Nguyễn Tất Thành đang tuổi thanh niên, trăn trở tìm con đường cứu nước. Nhưng nhân dân ta ít ai biết đến một quãng đời của cụ Nguyễn Sinh Sắc khi Nguyễn Tất Thành mang tên Nguyễn Ái Quốc bôn ba ở nước ngoài.
Chân dung cụ Nguyễn Sinh Sắc.
Phim Hẹn gặp lại Sài Gòn được dựng từ kịch bản của Sơn Tùng, nhà văn chuyên viết và nhiều tư liệu nhất về Bác, ra mắt năm 1990, kỷ niệm 100 năm sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đây là phim để đời của NSƯT Tiến Hợi (vai Nguyễn Tất Thành) và Nguyễn Bá Lộc (vai Nguyễn Sinh Sắc). Còn ở đây là lịch sử qua một con người, có thể coi là chứng nhân của một phần đời cụ Sắc. Trong Bản dự thảo hồi ký về việc liên lạc với các đồng chí cách mạng cũ thời kỳ thành lập Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội của ông Trần Đình Sóc viết ngày 18/9/1964 (theo yêu cầu của Ban Sưu tầm tài liệu lịch sử Đảng, Bảo tàng Cách mạng Việt Nam) ở Phần thứ IV, tác giả Trần Đình Sóc kể một số chi tiết về việc ông “được gặp và quen biết cụ Nguyễn Sinh Huy tức cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc ở Sài Gòn và Cao Miên (1924-1928)”.
Trong bản Dự thảo hồi ký, Trần Đình Sóc viết: “Khi tôi ở Sài Gòn, thường gặp một ông cụ tuổi độ ngoài sáu mươi, nét mặt dày dạn phong sương, biểu lộ tinh thần cương nghị. Buổi sáng, cụ thường hay đến cửa hàng bán thuốc Bắc của người Hoa kiều ở gần chợ Bến Thành, xem mạch, kê đơn thuốc cho bệnh nhân. Cụ chỉ nhận tiền thù lao của người giàu có, nhưng rất ít. Thấy động thái đặc biệt của cụ, tôi rất muốn được làm quen. Song mỗi khi chào hỏi, thấy cụ dè dặt nên tôi không dám đường đột. Ngẫu nhiên, một hôm tôi gặp cụ đến chơi nhà ông Lê Đức (học trò cụ Lương Văn Can, làm nghề viết báo ở Sài Gòn). Tôi được ông Lê Đức giới thiệu mới biết cụ là cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Huy. Tôi rất sung sướng và nhớ lại câu chuyện “Cụ Bảng đi thi Hội” mà tôi nghe khi ông ngoại tôi thuật lại với bạn bè, khi ấy tôi mới bảy tuổi. Khoa ấy, hình như khoa Canh Tý - tôi không nhớ rõ... ông Nguyễn Sinh Huy đi thi Hội. Trong trường, mọi người đã viết xong rồi mà vẫn thấy ông Nguyễn viết lia lịa, viết hết giấy của ông, ông lại còn đi xin giấy của thí sinh khác còn thừa mà viết thêm mãi. Mọi người đều lấy làm lạ. Sau mới biết bài ông Nguyễn Sinh Huy viết về những tệ hại thối nát của nền chính trị lúc bấy giờ”.
Lăng mộ cụ Nguyễn Sinh Sắc.
“Tôi liền tự giới thiệu với cụ, tôi là cháu ngoại ông Nguyễn Hữu Cương ở Thái Bình, cháu nội ông Trần Hy Tăng (tức Trần Bích San) ở Nam Định. Vì trước kia cụ Bảng đã ra chơi nhà ông ngoại tôi hai lần. Cụ Bảng quen biết ông ngoại tôi, do em ruột ông là Nguyễn Hữu Đàn học Quốc Tử Giám ở Huế, là bạn của cụ Bảng”.
“Sau khi cụ biết lai lịch tôi, cụ tỏ cảm tình nồng nhiệt. Từ đấy, tôi thường gần gũi thời gian cụ ở Sài Gòn. Thỉnh thoảng cụ về Sài Gòn hay nghỉ ở các chùa chiền. Thường cụ đi khắp lục tỉnh, không ở lâu nơi nào. Chỉ riêng Rạch Cái Tôm miền Cao Lãnh là cụ hay ở lâu thôi. Năm 1928, ở Phnom Penh, tôi hay tin cụ yếu mệt ở Rạch Cái Tôm, Cao Lãnh. Vợ tôi là Phạm Thị Bảo An xuống đấy chăm sóc thuốc thang cho đến khi cụ bình phục. Tôi mời cụ lên Phnom Penh an dưỡng cho gần gũi. Cụ liền lên Phnom Penh với chúng tôi. Chúng tôi để cụ nghỉ ở miếu cách nhà hơn cây số, nơi ngoại thành tĩnh mịch. Ban ngày thì chúng tôi về hiệu Hưng Thạnh buôn bán. Ban tối, vợ chồng tôi và đứa con gái tôi tên là Trần Thụy Liên, sáu tuổi, xuống ở với cụ. Trong 6 tháng cụ ở với chúng tôi như gia đình, có già có trẻ rất vui.
Cụ yêu cháu Liên lắm. Cảnh gia đình vui vẻ thế, bên ngoài vẫn có mật thám Pháp rình mò, do đó cụ không chịu ở lại Phnom Penh. Cụ lại đi chơi các nơi dưới Nam Bộ”.
“Tôi có dịp thuật lại cho cụ Nguyễn Sinh Huy biết tin tức nhận được về hoạt động của ông Nguyễn Ái Quốc - con giai cụ bên Pháp; tôi nhờ anh Nguyễn Danh Tại đem biếu cụ tấm ảnh của ông Nguyễn Ái Quốc thời kỳ ở Pháp”.
“Đến năm 1929, tôi bị trục xuất về Bắc nên gia đình tôi phải xa cụ. Mãi đến khi anh Nguyễn Danh Tại bị trục xuất về, chúng tôi mới được biết tin cụ đã mất. Chúng tôi thương tiếc vô cùng”.
“Cụ đã dạy tôi thêm về nghề Đông y và trước khi cụ mất, cụ có gửi cho tôi số sách Đông y của cụ. Những sách này lúc mật thám Pháp khám nhà đã lấy mất mấy quyển. Nay tôi chỉ còn giữ được 3 quyển có bút tích của cụ ghi chú”.
“Cụ để lại cho gia đình tôi một số kỷ niệm êm đềm tươi sáng mà chắc chắn không bao giờ chúng tôi quên. Nhớ đến cụ là tôi nhớ đến bậc lão thành mà đức độ cao cả và nhận thức sâu rộng, ít có nhà cách mạng lão thành nào sánh kịp... Tôi thật may mắn, hãn hữu được gần cụ một thời gian”.
Giấy cảm ơn của Viện Bảo tàng Cách mạng Việt Nam.
Ông Trần Đình Sóc sinh năm 1900, tại làng Vị Xuyên, tổng Đông Mạc, huyện Mỹ Lộc, tỉnh Nam Định, nay là ngôi nhà số 7, phố Bến Ngự, phường Phan Đình Phùng, Nam Định, mất năm 1979 tại gia đình.
Sinh trưởng trong đại gia đình có truyền thống yêu nước, Trần Đình Sóc tiếp thu ảnh hưởng tốt đẹp trong môi trường đạo lý, trí tuệ, tư tưởng tiến bộ của các bậc tiền bối. Ông là người liên lạc tin cậy của nhân sĩ yêu nước Đinh Chương Dương, thành viên Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội. Từ Hà Nội, cụ Lương Văn Can giao cho Trần Đình Sóc nhiệm vụ đưa đón đồng chí Lê Hồng Sơn hoạt động ở nước ngoài về Hà Nội xuống Nam Định, liên hệ với cụ Đinh Chương Dương vào Thanh Hóa, Nghệ An gây cơ sở cách mạng. Chuyến công tác giữ được bí mật an toàn, qua mặt bọn mật thám và tay sai. Đồng chí Lê Hồng Sơn, người đã hỗ trợ liệt sĩ Phạm Hồng Thái trong vụ đánh bom ám sát Toàn quyền Merlin tại khách sạn Victoria ở Sa Điện, Quảng Châu, Trung Quốc năm 1924 (vụ mưu sát không thành). Lúc trở về quốc nội vận động cách mạng năm 1923, Lê Hồng Sơn một mình đối đầu với 11 tên cướp giữa đồng không mông quạnh Nghệ An. Bằng mưu trí và võ thuật, ông đánh tan đám cướp hung tợn rồi đàng hoàng lên tàu từ ga Vinh trở ra Nam Định. Việc này khiến Trần Đình Sóc càng thêm quý phục người chiến sĩ cách mạng mưu lược quả cảm. Biết đồng chí Lê Hồng Sơn không đủ tiền mua vé xuống tàu thủy đi hải ngoại, Trần Đình Sóc đã vận động bố vợ là Phạm Quang Sán biếu 300 đồng, vận động vợ ông bán đồ tư trang được 300 đồng nữa là 600 đồng, đưa cho anh Cả Ngọc, mang vào Cát Đằng trao cho Lê Hồng Sơn.
Là công dân yêu nước không ở trong tổ chức, hết lòng ủng hộ cách mạng vào lúc khó khăn nhất, năm 1924, Trần Đình Sóc nhận nhiệm vụ chuyển 30 cuốn Việt Nam nghĩa liệt sử do cụ Phan Bội Châu từ hải ngoại gửi về nước qua đường bưu chính Campuchia. Trần Đình Sóc bí mật mang theo sách trốn dưới hầm tàu Orénoque từ cảng Sài Gòn, mang trót lọt số sách ra Bắc, chuyển cho cụ Lương Văn Can làm tài liệu tuyên truyền tinh thần ái quốc của Việt Nam Quang phục Hội. Thời kỳ quản lý cửa hàng Hưng Thạnh ở Phnom Penh, Campuchia, được biết báo Việt Nam hồn do ông Nguyễn Ái Quốc chủ trương và địa chỉ của báo ở Paris, Trần Đình Sóc đã gửi tiền ủng hộ tờ báo. Ông cùng đồng nghiệp còn ủng hộ tài chính cho các tờ báo Le Travail, Notre de voix... của tổ chức cách mạng trong nước. Năm 1926, tại Phnom Penh, ông cùng các đồng sự tổ chức lễ truy điệu cụ Phan Châu Trinh, được Việt kiều hưởng ứng rầm rộ, gây ảnh hưởng mạnh lúc bấy giờ.
Anh Trần Văn Đức, cháu nội ông Trần Đình Sóc, hậu duệ Tam Nguyên Vị Xuyên Trần Bích San.
Cách mạng Tháng Tám thành công, Trần Đình Sóc được chính quyền Cách mạng giao công tác tham gia phụ trách bình dân học vụ tỉnh Nam Định. Trong kháng chiến chống Pháp, ông dạy học ở trường cấp II, Liên khu III. Sau đó, ông làm lương y Xưởng quân giới Liên khu III, tại Thái Bình. Trước khi chuyển về Hà Nội tham gia Hội Đông y Thủ đô, ông tham gia hoạt động văn nghệ tại thành phố Nam Định do Ty Văn hóa tỉnh tổ chức.
Bản hồi ký của ông có chứng thực của nhiều chiến sĩ cách mạng cũ, được lưu trữ tại Viện Bảo tàng cách mạng Việt Nam. Đặc biệt, hai quyển sách Đông y có bút tích chú thích của cụ Phó bảng, gửi cho Trần Đình Sóc, ông đã hiến tặng Viện Bảo tàng Cách mạng Việt Nam, được Bảo tàng trân trọng lưu trữ.
Tại ngôi nhà số 7, Bến Ngự - Di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia xếp hạng năm 1991, bên vườn cũ Cổ Mai Trang, anh Trần Văn Đức (cháu nội ông Trần Đình Sóc), hiện là Bí thư Đảng ủy phường Phan Đình Phùng, thành phố Nam Định trao cho chúng tôi xem Giấy cảm ơn do Viện trưởng Phạm Văn Hải ký ngày 21/4/1971, tại Hà Nội với nội dung: “Viện Bảo tàng Cách mạng Việt Nam xin chân thành cảm ơn ông Trần Đình Sóc ở số nhà 74, phố Hàng Bông, Hà Nội đã nhiệt tình trao tặng hai cuốn sách thuốc của cụ Nguyễn Sinh Huy để góp phần xây dựng Bảo tàng Cách mạng Việt Nam”.