Hát bội đã gắn bó với đời sống văn hóa người dân Nam Bộ khoảng gần 500 năm qua. Tuy nhiên, nay tất cả chỉ còn trong… sử sách bởi những nghệ sĩ hát bội thực thụ hầu như không thể sống bằng chính tài năng và sức sáng tạo của mình. Sau ánh đèn sân khấu, những mảng đời sáng tối hiện ra, vật vã cùng cuộc cơm áo mưu sinh trần trụi, đầy gian khó.
“Ăn mày dĩ vãng”
Nếu phải chọn ra một loại hình nghệ thuật đặc sắc gắn liền với văn hóa, tín ngưỡng của người dân Nam Bộ có lịch sử tồn tại và phát triển lâu đời nhất thì đó là hát bội. Từ các bậc vua chúa, quân hầu cho tới những nông dân, kẻ chợ, từ thành thị phồn hoa tới vùng núi, nông thôn dân dã, đâu đâu người ta cũng đam mê, thích thú những vở diễn kèm theo hát, nói và tiếng trống chầu thân thuộc.
Nghệ sĩ Ba Hưng và nghệ sĩ Thanh Thủy.
Được khai sáng và phát triển bởi danh nhân Đào Duy Từ, một nhân sĩ tài danh có nhiệm vụ phò tá các đời chúa Nguyễn lần đầu đi khai phá mảnh đất đàng Trong tới nay, hát bội từng sản sinh ra những nghệ sĩ nổi tiếng như Đào Tấn, Trần Hữu Trang… Nghệ thuật hát bội với những vở diễn đã trở thành huyền thoại như Nguyệt Cô hóa cáo, Phụng Nghi Đình, Kỷ Lan Anh, Ôn Đình chém tá, Quan Công Tử Bình… đã làm mê đắm bao thế hệ người dân Việt Nam khắp chiều dài lịch sử.
Cũng như Nhã nhạc cung đình Huế được cả thế giới biết đến qua việc UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới, hát bội cũng là một nhánh của nghệ thuật tuồng nhưng ở mức độ bình dân hơn. Theo đó, hát bội thường được các gánh hát, ghe hát hay các đoàn hát với tập hợp các nghệ sĩ nay đây mai đó biểu diễn trong các khu dân cư, làng xóm. Có một thời, những đoàn hát này từng là niềm ao ước, mong mỏi của người dân. Với họ, việc có gánh hát bội về quê là cả một sự kiện, một lễ hội văn hóa thực sự và có nhiều vở diễn đã ăn sâu vào tiềm thức mọi người.
Ở vùng Sài Gòn - Gia Định (xưa) và nay là TP. Hồ Chí Minh, rất nhiều nghệ sĩ hát bội tài danh, nổi tiếng được nhiều khán giả mến mộ, được Nhà nước trao tặng nhiều giải thưởng danh giá như: NSND Thành Tôn, Ba Út, Năm Đồ, Đinh Bằng Phi… rồi đến các thế hệ sau này: NSƯT Ngọc Dung, Kim Thanh, Ngọc Khanh, Ngọc Nga, Xuân Quang…Tuy đã đạt tới đỉnh cao nhưng nghịch lý là các nghệ sĩ này - những người trực tiếp biểu diễn nghệ thuật hát bội lại không còn đất sống bởi hát bội không còn chỗ đứng trong dòng chảy văn hóa nữa.
Thế nên điều đáng báo động là sau những nghệ sĩ tên tuổi, nghệ thuật hát bội hiện nay hầu như không sản sinh thêm được nghệ sĩ nào đáng kể nữa. Nguyên nhân thì nhiều nhưng chung quy cũng tại lớp trẻ hầu như không hứng thú với loại hình nghệ thuật này. Thêm nữa, khán giả, yếu tố quyết định cũng ít nhiều quay lưng với hát bội. Trong suy nghĩ của nhiều người, hát bội chỉ dành cho những… người già, người của thời xưa cũ mà không hiểu bản chất nghệ thuật này vẫn luôn đi liền, song song với trào lưu nghệ thuật của đất nước nếu biết cách gìn giữ, trân trọng nó.
Sự thực, vẫn còn có nhiều nghệ sĩ trẻ đam mê biểu diễn hát bội đích thực nhưng khổ nỗi nay không biết biểu diễn ở đâu và cũng chẳng có khán giả. Việc người dân đến xem hát bội thực chất là do… hiếu kỳ và thấy lạ lạ vì… khác đời chứ không phải vì đam mê, vì hiểu về hát bội. Vả lại, nhiều nghệ sĩ phải lo chuyện cơm áo đời thường nên cũng không có thời gian luyện tập, rèn luyện để các kỹ năng múa, hát, nói… mai một theo năm tháng. Vì thế, khi có dịp lại không đáp ứng được mong mỏi của khán giả.
Làm “vua” sàn diễn, xe ôm sàn đời
Ngồi cùng chúng tôi trong căn gác phía sau đình An Sơn (thị xã Thuận An, Bình Dương), ông Nguyễn Văn Hưng (nghệ sĩ Ba Hưng), một diễn viên hát bội của đoàn Long Phụng bùi ngùi cho biết: “Hiện nay, nghề hát bội coi như tới hồi kết cuộc rồi. Cả năm chẳng có diễn với hát gì. Chỉ trông mong vào mấy lễ Kỳ Yên ở các đình, miếu mới có sô diễn mà thôi.
Tuy nhiên, lễ thì mỗi năm chỉ một vài lần, làm sao cho đủ sống mà lương, trợ cấp lại không có”. Vì thế, các anh chị em nghệ sĩ, mạnh ai người nấy kiếm đường mưu sinh. Người thì chuyển qua đóng kịch, đóng phim. Kẻ thì buôn thúng, bán bưng, còn như ông thì ra đứng ở ngã ba cầu Phú Long trên quốc lộ 13 chạy xe ôm. Giờ tan tầm, có đông công nhân, người lao động tan ca nên mỗi ngày cũng kiếm được vài ba “cuốc”, được năm bảy chục ngàn cũng đủ sống qua ngày.
Nhìn ra dòng sông Sài Gòn đầy thơ mộng phía xa xa, nơi những cụm lục bình xanh ngát nở hoa tim tím đang trôi về phía hạ lưu, nơi những tòa cao ốc chọc trời nghiêng mình soi bóng xuống dòng sông, nhớ lại thời “làm vương, làm tướng” của mình, ông Hưng cười buồn: Do trời sinh được cái tướng khôi ngô, gương mặt chữ điền và dáng đi nghiêm ngắn, từ lúc hơn 20 tuổi, tôi đã được ông bầu Tư của đoàn cho đóng các vai vua, vai tướng. Những lần đứng trên sân khấu là tôi luôn thể hiện được cái uy, cái tầm của vua, của chúa.
Mang danh Thiên tử, đi đâu cũng có trống lọng, cờ buông, quân hầu hai bên hai hàng, giáo gươm tề chỉnh, thét một tiếng ai ai cũng run sợ, vung gươm một lần mở mang bờ cõi, tan tác quân thù. Vậy mà trút bỏ xiêm y, về với đời thường, mình chỉ là anh xe ôm đầu đường cuối chợ, ngay cả một căn nhà cũng không có. Mỗi lần đi diễn thường lưu trú nhờ tại các đình miếu mà thôi.
Cũng trong hoàn cảnh tương tự, nghệ sĩ Thanh Thủy (đoàn Long Phụng) ngậm ngùi cho biết: “Mấy lần thấy cực quá, định bỏ diễn mà dứt ra không đành. Mỗi lần đoàn có sô là anh em kêu lại đi. Còn bình thường, tôi ở nhà và mở một quán cà phê cóc nho nhỏ bên đường Thoại Ngọc Hầu (quận Tân Phú, TP.HCM) để mưu sinh. Mỗi ngày kiếm trăm ngàn, đủ tiền nuôi hai đứa con ăn học cũng gian nan lắm rồi”.
Nói về cái duyên với nghiệp hát bội, nghệ sĩ Thanh Thủy cười, mình sinh và lớn lên ở vùng Gò Công Tây (Tiền Giang). Hồi mười sáu tuổi, trong một lần xem gánh hát bội dưới Cần Thơ về lưu diễn liền mê ngay anh chàng đánh trống chầu nên tìm cách đi theo. Sau đó, hai người nên nghĩa vợ chồng và chuyển về Sài Gòn sinh sống, có với nhau hai người con trai. Chẳng may cách đây 8 năm, chồng mình qua đời để lại ba mẹ con.
Nán lại đình An Sơn một buổi tối để sáng hôm sau xem các nghệ sĩ đoàn Long Phụng biểu diễn vở Trảm Trịnh Ân cho bà con nơi đây xem, nhìn hàng trăm người dân ngồi ngay ngắn nhìn lên sân khấu, nơi nghệ sĩ Ba Hưng cất tiếng lanh lảnh: “Ái khanh ơi, quả Điều Thị Tam Xuân hạ chỉ, tam quân vây cả hoàng cung, một hai cũng quyết bắt nàng, tấn thối ôi vô phương đào tẩu rồi…”, rồi chốc chốc lại nghe: “quân sĩ, quân sĩ đâu…” mà tôi không khỏi bồi hồi, nhìn ra phía cửa đình, nơi dòng sông Sài Gòn vẫn êm đềm như tự ngàn xưa mà lòng buồn man mác. Chỉ mong cái câu “sông có khúc đời có lúc” sẽ đúng với các nghệ sĩ hát bội để qua khỏi khúc sông hiu quạnh này, một tương lại rạng rỡ với ánh đèn rực rỡ sẽ chào đón họ như dưới hạ lưu kia.
Bài, ảnh: ĐOÀN XÁ
