“Báo động đỏ” tình trạng sử dụng kháng sinh ở Việt Nam
Theo một nghiên cứu đăng trong Kỷ yếu Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa kỳ (PNAS) thì Việt Nam là quốc gia có tỷ lệ sử dụng kháng sinh cao nhất thế giới với chỉ số DDD (Defined Daily Does – liều xác định trong ngày) là 30 trong năm 2015. Con số này cao gấp đôi mức sử dụng kháng sinh trung bình trên toàn cầu là 15,5 DDD. Nước ta cũng nằm trong nhóm các nước ở khu vực châu Á Thái Bình Dương có mức tăng gấp đôi từ năm 2000 đến 2015.
Bảng thống kê lượng tiêu thụ kháng sinh toàn cầu từ 2000–2015.Việt Nam đứng thứ 11 (số liệu được tổng hợp từ năm 2000 – 2015)
Lạm dụng kháng sinh và những hệ lụy khó lường
Việc sử dụng kháng sinh được ví như con dao hai lưỡi. Ngoài hiệu quả điều trị diệt vi khuẩn gây bệnh thì kháng sinh cũng gây ra nhiều tác dụng phụ, hay gặp nhất là rối loạn hệ vi sinh đường ruột biểu hiện qua các rối loạn tiêu hóa như đau bụng, buồn nôn, tiêu chảy… Trong đó, tiêu chảy liên quan đến kháng sinh (Antibiotic-Associated Diarrhea) là một dạng tiêu chảy cấp có thể xảy ra ở 5-30% người bệnh, với tỷ lệ tăng lên khi phổ kháng sinh ngày càng rộng.
Trẻ em dễ bị tiêu chảy khi uống kháng sinh hơn người lớn, do hệ tiêu hóa chưa phát triển hoàn chỉnh. Theo thống kê thì tại nước ta cứ 5 trẻ sử dụng kháng sinh có 1 trẻ bị tiêu chảy (tỷ lệ 20%).
Sử dụng kháng sinh bừa bãi sẽ gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng. (Ảnh minh họa)
Có nhiều cơ chế gây tiêu chảy của kháng sinh, một số ít kháng sinh gây tăng nhu động ruột làm dịch và thức ăn chưa kịp tiêu hóa bị đẩy nhanh từ ruột xuống hậu môn, không qua quá trình hấp thu vào cơ thể, gây ra tiêu chảy và thường là nhẹ. Trong khi đó đa số kháng sinh sẽ tác động lên các vi khuẩn gây ra rối loạn hệ vi sinh ở đường ruột và làm tiêu chảy. Một số kháng sinh bao gồm cả 2 cơ chế này đặc biệt là nhóm amoxicillin kết hợp với acid clavulanic làm tiêu chảy nặng hơn so với các nhóm khác.
Hệ vi sinh ruột còn có mối liên quan chặt chẽ đến hệ miễn dịch của cơ thể, giúp duy trì một hàng rào chống lại các nguy cơ bệnh tật. Do đó, khi hệ vi sinh ruột bị rối loạn do dùng kháng sinh thì sự đề kháng của cơ thể cũng suy giảm theo. Đây chính là lý do vì sao khi sử dụng kháng sinh quá nhiều thì cơ thể dễ bị mắc các bệnh nhiễm khuẩn hơn.
Kháng sinh cũng tạo điều kiện thuận lợi cho một số vi khuẩn cơ hội phát triển, đặc biệt là Clostridium difficile có thể gây ra tiêu chảy và bệnh viêm đại tràng giả mạc nguy cơ đến tính mạng của người bệnh.
Việc tùy ý sử dụng kháng sinh còn gây ra nhiều tác dụng phụ khác trên cơ thể như dị ứng, gây độc cho gan và thận, sốc phản vệ có thể nguy hiểm đến tính mạng. Về lâu dài, việc lạm dụng kháng sinh sẽ dẫn đến tình trạng đề kháng với kháng sinh làm hạn chế hiệu quả điều trị vì tác dụng tiêu diệt vi khuẩn của thuốc kém đi, bệnh sẽ nặng hơn và có thể dẫn đến tử vong.
Tỉ lệ gây tiêu chảy của các loại kháng sinh
Phần lớn các loại kháng sinh đều có thể gây tiêu chảy, nhưng một số loại sẽ dễ gây tiêu chảy hơn các nhóm còn lại như nhóm cephalosporin (điển hình như cefuroxim, cefixim, cefpodoxime), clindamycin, penicillin (ampicillin, amoxicillin).
Một số loại kháng sinh trong số kể trên không còn xa lạ với nhiều người . Đơn cử như amoxicillin hay còn gọi tắt là “amox”, hoặc amoxicillin kết hợp với acid clavulanic - loại thuốc rất thông dụng thường được kê đơn điều trị các bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn. Thậm chí không ít trường hợp, người bệnh tự ý đi mua kháng sinh loại kết hợp amoxicillin và acid clavulanic về uống mà không có chỉ định của bác sĩ. Theo các nghiên cứu thì đây là kháng sinh có tỉ lệ tiêu chảy cao nhất, với 23% trẻ nhỏ dưới 2 tuổi và 10-25% dân số chung.
Kháng sinh tác động lên hệ vi sinh ruột như thế nào?
Hệ vi sinh vật ruột ở người ngoài các vi khuẩn có lợi và có hại mà chúng ta hay nghe đến thì còn có sự tồn tại của các loại vi-rút, nấm và ký sinh trùng sống tự nhiên trong cơ thể.
Thông thường, các vi sinh vật trong đường ruột sẽ tồn tại theo một tỷ lệ cân bằng nhất định. Khi bị tác động bởi các yếu tố như sử dụng kháng sinh, thay đổi chế độ ăn hoặc bệnh tật… thì sự cân bằng hiện hữu sẽ bị thay đổi về số lượng và giảm đa dạng các chủng loại vi khuẩn, dẫn đến tình trạng rối loạn hệ vi sinh ruột (tiếng Anh gọi là dysbiosis). Một số nghiên cứu cho thấy, sự rối loạn ở hệ vi sinh ruột gây ra bởi kháng sinh có thể vẫn còn tiếp tục và phát hiện được ở 6 tháng sau khi ngưng kháng sinh.
Không chỉ biểu hiện qua tiêu chảy, rối loạn vi sinh ruột do kháng sinh còn gây ra nhiều bệnh lý lâu dài. (Ảnh minh họa)
Việc sử dụng kháng sinh lạm dụng và kéo dài sẽ làm hệ vi sinh vật ở ruột không kịp hồi phục và dẫn đến tình trạng rối loạn mạn tính, khó hồi phục và hậu quả là góp phần hình thành các bệnh lý tại ruột như viêm đại tràng kích thích (IBS) hoặc viêm đường ruột (IBD), hay bệnh lý khác toàn thân như béo phì, tiểu đường type 2, bệnh lý về chuyển hóa, bệnh thoái hóa thần kinh Alzheimer, ở trẻ em có thể là hen phế quản, dị ứng, bệnh miễn dịch… mà các bệnh lý này thường đeo đuổi suốt đời với chi phí điều trị cao và ảnh hưởng nặng nề đến chất lượng cuộc sống của người bệnh.
Giải pháp phòng ngừa tiêu chảy do kháng sinh và phục hồi sự rối loạn của hệ vi sinh ruột
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Probiotic (hay thường được gọi là men vi sinh) là những vi sinh vật sống, khi bổ sung với lượng vừa đủ sẽ mang lại lợi ích về sức khỏe cho người sử dụng. Probiotic được tìm thấy trong một số thức ăn, các thực phẩm bổ sung hoặc là thuốc phòng ngừa, điều trị một số bệnh lý liên quan tình trạng rối loạn hệ vi sinh ở ruột.
Bổ sung Probiotics giúp phục hồi hệ vi sinh ruột, được xem là giải pháp hiệu quả trong điều trị tiêu chảy do kháng sinh (ảnh minh họa)
Tuy probiotic được xem là giải pháp mang lại hiệu quả trong việc phòng ngừa tiêu chảy do kháng sinh, nhưng không phải loại nào cũng phát huy tối đa tác dụng này. Cụ thể, dựa trên nghiên cứu “Tính mẫn cảm với kháng sinh của các chủng men vi sinh (Neut C, et al clinical study 2017), phần lớn các bào tử như Bacillus clausii, hay chủng vi khuẩn sống như Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium bifidum đều bị giết bởi các loại kháng sinh kê đơn, do đó cần được uống cách liều với kháng sinh đang sử dụng.
Hiện nay có loại nấm được dùng làm men vi sinh rất hiệu quả trong phòng ngừa tiêu chảy do kháng sinh là Saccharomyces boulardii CNCM I-745 của hãng Biocodex, Pháp sản xuất. Đây là men vi sinh có thể dùng chung với các loại kháng sinh không cần cách liều, đồng thời vẫn đảm bảo được hiệu quả điều trị của kháng sinh cũng như khả năng phòng ngừa tiêu chảy do kháng sinh gây ra. Đây cũng là ưu điểm được nhiều bà mẹ đánh giá cao vì tiện lợi trong quá trình chăm sóc bé.
Đến nay, men vi sinh Saccharomyces boulardii CNCM I-745 của Pháp đã có hơn 492 triệu người trên thế giới sử dụng, và là một trong rất ít các men vi sinh hiện nay được các hiệp hội y khoa khuyến cáo lựa chọn trong nhiều bệnh lý liên quan đến rối loạn hệ vi sinh ruột ở người bệnh do có nhiều bằng chứng y học vượt trội.
Truy cập thêm thông tin về Saccharomyces boulardii CNCM I-745 tại Fanpage Bé Nấm Super-B
Đọc kỹ hướng dẫn sử dụng trước khi dùng