Lẽ thường, thu đến thì lá rụng. Cuộc đời của lá những tưởng thế là hết! Vậy mà không, chỉ sang xuân thôi, trong số vô vàn lá rụng ấy sẽ có nhiều chiếc được hồi sinh nhờ chính vẻ đẹp thô mộc dù đã tàn úa của nó. Bàn tay tài hoa khéo léo, khối óc thông minh sáng tạo của người nghệ nhân - họa sĩ Việt Nam sẽ mang đến cho những chiếc lá khô một vòng đời mới đầy ý nghĩa, để nó góp phần tô điểm cho vẻ đẹp rực rỡ sắc màu của chốn nhân gian!
Từ một bức thiệp xuân…
Bị cuốn hút bởi vẻ đẹp kỳ lạ và độc đáo của những bức tranh ghép bằng lá khô trưng bày trong một triển lãm quốc tế về các mặt hàng xuất khẩu, tôi đã tìm đến nghệ nhân Nguyễn Bá Mưu - người được mệnh danh là “cha đẻ” của nghệ thuật hoa khô, tranh lá Việt Nam. Trong căn phòng rực rỡ sắc màu, câu chuyện về những chiếc lá đã rời cành nay được tái sinh lại một lần nữa cuốn hút tôi...
 Tác phẩm tranh Sắc thu. |
Mặc dù từ lâu, người nghệ nhân “hiểu cây cỏ hoa lá còn hơn cả chính bản thân mình” ấy đã phát hiện ra vẻ đẹp tiềm ẩn của những bông hoa úa, những chiếc lá rụng một khi nó được “tẩy xóa” đi nét tàn tạ bởi thời gian và khoác lên mình tấm áo mới. Nhưng mãi đến giờ, ông mới nhận ra rằng, những chiếc lá khô bé nhỏ còn chứa đựng trong nó khả năng chuyển tải các ý niệm nghệ thuật vô cùng phong phú thay vì chỉ khiêm nhường “làm nền” cho một thứ hàng thủ công mỹ nghệ thông thường. Cũng đến tận lúc này, bước chân từng đi qua khắp các vùng miền, khắp các cánh rừng ấy mới thấy là thiên nhiên đã ban tặng cho con người một “kho bột màu” độc đáo và phong phú để tha hồ mà pha trộn, phết phẩy, nhấn nhá, tung tẩy, sáng tạo ra những vẻ đẹp mới, những cách thể hiện mới trong nghệ thuật.
Qua cuộc “đổi đời” kỳ diệu…
Không phải chiếc lá rụng nào cũng có thể dùng làm được tranh. Cho đến giờ, người ta mới chỉ tìm được vài ba chục loại lá bảo đảm yêu cầu sau khi xử lý cho màu và chất lượng như ý muốn. Lá được chọn phải mới rụng, còn chưa bị phân hủy. Sau khi lau rửa sạch, lá được cho vào luộc nhằm loại bỏ những thành phần hữu cơ có thể gây thối rữa. Thời gian luộc kéo dài từ 2-3 ngày đến một tuần tùy thuộc độ dày mỏng và tính chất của lá. Trong quá trình luộc, một số chất hóa học sẽ được cho vào nước. Có thể nói, công thức, liều lượng cũng như cách dùng của những chất hóa học này là một “bí kíp nhà nghề” vì nó quyết định màu sắc và chất lượng lá sau khi xử lý. Tiếp đến, lá được phơi khô, là phẳng rồi ghép thành tranh. Lá lúc này thường có các màu sắc đặc trưng như trắng, nâu, vàng, xám... Đặc biệt hơn cả là những đường gân, nét thớ và nhiều sắc độ hòa quyện, pha trộn, đậm nhạt khác nhau có thể hiện lên trên một chiếc lá. Sự pha trộn, biến đổi của màu sắc và gân thớ ấy rất diệu kỳ, rất tự nhiên, đến nỗi không một nghệ thuật pha màu nào bắt chước được. Đây chính là điều đã làm nên thế mạnh đặc biệt của chất liệu này.
Qua bàn tay khéo léo của nghệ nhân, lá khô từ giờ có thể tha hồ mà biến hóa thành muôn hình vạn trạng trên tranh. Mặc dù tranh lá chủ yếu được chuyển thể từ tranh của các danh họa hay tranh dân gian nhưng nhờ có thêm cái vẻ mộc mạc, tự nhiên của lá, có thêm sự đầu tư công phu của bàn tay khối óc con người mà những bức tranh ấy bỗng trở nên có hồn hơn, tinh tế, tươi tắn, sống động và chân thật hơn!
Đến một dòng tranh độc đáo
Trước khi tranh lá Việt Nam xuất hiện thì ở Ấn Độ, Nhật Bản, Trung Quốc, người ta cũng đã biết đến một loại hình hội họa gọi là “tranh lá”. Thế nhưng, tranh lá Việt Nam khác xa tranh lá của Trung Quốc, Ấn Độ - nơi người ta dùng ngay mặt lá của một số loại cây như cọ, dừa, đa, đề,... để làm nền vẽ. Loại tranh này vì thế có sự bó buộc, hạn chế về kích thước cũng như chất lượng. Tranh lá của ta cũng không giống như tranh lá Nhật Bản - chỉ sử dụng độc nhất gam màu nguyên bản của lá khô tự nhiên, khiến cho tranh có nét u buồn, ảm đạm, không phù hợp với nhiều không gian cần trang trí khác nhau. Tranh lá Việt Nam có phong thái vui tươi, sống động hơn hẳn. Đó là bởi vì, những người nghệ nhân – họa sĩ đã biết kết hợp các phương pháp thủ công truyền thống với khoa học kỹ thuật hiện đại để tìm ra nhiều màu sắc mới, nhiều cách thể hiện mới. Trên nền tảng những gam màu chính của lá khô và kỹ thuật cơ bản mà người nghệ nhân tài hoa Nguyễn Bá Mưu đã khai phá, lớp học trò - họa sĩ trẻ kế cận ông đã có những sáng tạo theo nhiều hướng khác nhau. Người thì đem nhuộm thêm phẩm màu cho lá. Có người chỉ khai thác tận cùng vẻ nguyên sơ của các đường gân, thớ lá. Người khác lại kết hợp với vỏ cây, vỏ quả... khiến cho tranh lá Việt Nam ngày càng được nâng tầm nghệ thuật, ngày càng mang đậm những nét riêng.
Độc đáo, mới lạ bởi chất liệu; mộc mạc, tự nhiên bởi cách thể hiện, tranh lá Việt Nam ngay khi ra đời đã nhanh chóng thu hút sự chú ý của những người yêu nghệ thuật. Nó dần dần chiếm một vị trí đáng kể trong các quầy hàng lưu niệm và các phòng trưng bày, được nhiều người lựa chọn, cho dù đó chỉ là một tấm thiệp nhỏ dành tặng bạn bè người thân hay một bức tranh khổ lớn để treo trong phòng khách, phòng họp sang trọng. Những thương hiệu gắn liền với tranh lá như Việt Nhật, Vũ Gia, Tranh lá Việt... cũng đã có tiếng tăm trên thế giới thông qua internet và hàng ngàn bức tranh đã được xuất khẩu sang các nước Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Nga, Pháp, Mỹ... Bạn bè thế giới đón nhận nó như những tác phẩm nghệ thuật có giá trị cao hay ít nhất cũng là một món quà lưu niệm hấp dẫn mang đặc trưng văn hóa Việt.