Dù hầu như mỗi năm đều có một lần nhật thực toàn phần có thể quan sát thấy từ một địa điểm nào đó trên trái đất, một số vụ nhật thực có điều kiện quan sát khá thuận lợi. Các lần nhật thực có đường che khuất toàn bộ lướt qua các vùng đông dân cư thường được dân chúng chú ý quan sát.
Có 4 kiểu nhật thực:
Nhật thực toàn phần xảy ra khi mặt trời bị mặt trăng che lấp hoàn toàn. Đĩa mặt trời phát sáng bị che khuất bởi vành tối của mặt trăng, và có thể quan sát thấy vầng hào quang nhạt bên ngoài là ánh sáng đến từ vành đai nhật hoa của mặt trời (xem hình). Trong thời gian xảy ra bất kỳ một lần nhật thực nào, nhật thực toàn phần chỉ có thể được quan sát thấy từ một dải hẹp trên bề mặt trái đất. Tại một điểm cố định, nhật thực toàn phần chỉ kéo dài vài phút (tối đa 7 phút). Ví dụ nhật thực toàn phần ở Việt Nam vào năm 1995 chỉ kéo dài gần 2 phút.
 Nhật thực đi qua con mãnh sư có cánh trên nóc Nhà hát Lớn, Hà Nội ngày 22/7. |
Nhật thực hình khuyên xảy ra khi mặt trời và mặt trăng nằm chính xác trên một đường thẳng, nhưng kích cỡ biểu kiến của mặt trăng nhỏ hơn kích cỡ biểu kiến của mặt trời. Vì thế mặt trời vẫn hiện ra như một vòng đai rực rỡ bao quanh mặt trăng.
Nhật thực lai là một kiểu trung gian giữa nhật thực toàn phần và nhật thực hình khuyên. Ở một số điểm trên trái đất, nó được quan sát thấy là nhật thực toàn phần; ở những nơi khác nó lại là nhật thực hình khuyên. Thuật ngữ chung cho nhật thực toàn phần, hình khuyên hay nhật thực lai là nhật thực trung tâm.
Nhật thực một phần xảy ra khi mặt trời và mặt trăng không nằm chính xác trên cùng một đường thẳng, và mặt trăng chỉ che khuất một phần của mặt trời. Hiện tượng này thường được quan sát thấy ở nhiều nơi trên trái đất bên ngoài đường đi của nhật thực trung tâm. Tuy nhiên, một số kiểu nhật thực chỉ có thể được quan sát thấy như là nhật thực một phần, bởi vì đường trung tâm không bao giờ giao nhau với bề mặt của trái đất.
Vì hiện tượng này xảy ra đối với mặt trời (nhật) và người xưa khi thấy hiện tượng mặt trăng che khuất mặt trời nên cho rằng mặt trăng đã “ăn” (thực) mặt trời. Do đó, hiện tượng này được gọi là “nhật thực”, từ Hán - Việt có nghĩa là “ăn mặt trời”.
Ảnh hưởng gây hại mắt
Nhìn trực tiếp vào quyển sáng của mặt trời (đĩa sáng của chính mặt trời), thậm chí chỉ trong vòng vài giây, có thể gây tổn thương nghiêm trọng cho võng mạc mắt, bởi vì số lượng lớn những tia bức xạ nhìn thấy và không nhìn thấy được ra quyển sáng này phát ra. Tổn thương có thể dẫn tới giảm thị lực vĩnh viễn, thậm chí gây mù lòa. Võng mạc không nhạy cảm với cảm giác đau, và những hậu quả khi võng mạc bị tổn thương có thể chưa xuất hiện trong nhiều giờ đồng hồ, vì thế chúng ta không nhận biết được sự thương tổn đang diễn ra.
Ở điều kiện thông thường, mặt trời quá sáng tới mức rất khó nhìn trực tiếp vào đó, vì thế, thông thường con người không có xu hướng nhìn vào mặt trời ở mức có thể gây hại cho mắt. Tuy nhiên, trong khi xảy ra nhật thực, khi đa phần mặt trời bị che khuất, mọi người cảm thấy dễ dàng hơn và cũng thường cố sức quan sát hiện tượng. Không may thay, nhìn vào mặt trời khi nhật thực đang diễn ra cũng nguy hiểm như khi nhìn trực tiếp vào nó, ngoại trừ chỉ trong một khoảng thời gian rất ngắn khi mặt trời bị che khuất “toàn bộ”, (toàn bộ chỉ xuất hiện khi đĩa mặt trời bị che khuất hoàn toàn - nó không xảy ra trong nhật thực hình khuyên). Quan sát đĩa mặt trời thông qua bất kỳ một hình thức trợ giúp quang học nào (ống nhòm, kính thiên văn, hay thậm chí là một kính ngắm quang học máy ảnh) thậm chí còn nguy hiểm hơn, dù chỉ cần nhìn bằng mắt thường cũng đã dễ dàng gây thương tổn.
Nhìn lướt qua toàn bộ hay một phần đĩa mặt trời không gây tổn hại vĩnh viễn, bởi vì đồng tử sẽ khép lại làm giảm bớt ánh sáng của toàn cảnh. Nếu nhật thực gần đạt tới toàn phần, số lượng ánh sáng giảm bớt khiến đồng tử giãn ra, vì thế võng mạc phải nhận nhiều ánh sáng hơn khi nhìn vào toàn bộ mặt trời. Bởi vì mắt có hốc mắt nhỏ, khi quan sát kỹ lưỡng, mắt có khuynh hướng dõi theo hình ảnh cho tới khi nó được võng mạc thu nhận tốt nhất, gây nên thương tổn.
Theo dõi mặt trời trong khi nhật thực một phần hay hình khuyên (và khi nhật thực toàn phần xảy ra mà chúng ta đang đứng ở ngoài bóng đen) yêu cầu chúng ta phải có thiết bị bảo vệ mắt đặc biệt, hoặc các cách theo dõi gián tiếp. Kính râm là không đủ an toàn, vì chúng không ngăn chặn được các bức xạ của tia hồng ngoại nguy hiểm và không nhìn thấy, đủ để gây ra hỏng mắt. Bạn chỉ được dùng những bộ lọc ánh sáng mặt trời được thiết kế và được chứng nhận để xem trực tiếp đĩa mặt trời.
Cách an toàn nhất để xem đĩa mặt trời là cách quan sát gián tiếp. Điều này có thể thực hiện được bằng cách đưa hình ảnh của đĩa mặt trời lên trên một tờ giấy trắng hoặc tấm bìa trắng bằng cách dùng một cặp kính hiển vi (che thấu kính của một chiếc), một kính viễn vọng, hoặc một tấm bìa cứng khác có khoan một lỗ nhỏ (đường kính khoảng 1mm), thường được gọi là lỗ châm kim. Hình ảnh nhận được này của mặt trời có thể xem được một cách an toàn. Kỹ thuật này có thể được sử dụng để quan sát các vết mặt trời, cũng như là các nhật thực. Tuy vậy, cần phải cẩn thận phòng ngừa không cho ai được nhìn trực tiếp qua thấu kính (kính thiên văn, lỗ kim,...)
Quan sát đĩa mặt trời trên một màn hình video (của một máy quay phim hoặc một máy quay phim kỹ thuật số) là an toàn, mặc dù chính thiết bị lại có thể bị hư hại do ánh sáng trực tiếp của mặt trời. Nhìn qua ô nhìn thấu kính của các máy trên lại không an toàn.
 Quan sát nhật thực bằng mắt thường có thể gây tổn thương cho mắt. |
Quan sát trong thời gian nhật thực toàn phần
Trái ngược với những nhận định thông thường, quan sát giai đoạn toàn phần của một nhật thực toàn phần bằng mắt thường, kính hiển vi hay kính thiên văn là an toàn cho mắt, khi hình mặt trời hoàn toàn bị mặt trăng che lấp; thực tế đây là một hình ảnh rất tuyệt mỹ và đặc sắc, đồng thời nếu xem nó qua bộ lọc thì rất tối. Trong khi xảy ra nhật thực, bằng mắt thường ta có thể quan sát thấy một số hiện tượng đặc biệt. Thông thường, các đốm ánh sáng đi xuyên qua các khe nhỏ giữa tán lá, có hình tròn. Đó là những hình ảnh của mặt trời. Trong nhật thực một phần, các đốm sáng có hình một phần của mặt trời (ảnh).
Có thể quan sát thấy một vụ nhật thực đạt tới mức toàn bộ (hay nếu là nhật thực một phần, gần toàn bộ) trước bình minh hay sau hoàng hôn từ một vị trí đặc biệt. Khi hiện tượng này xảy ra một thời gian ngắn ngay trước bình minh hay hoàng hôn, bầu trời sẽ trở nên tối hơn bình thường. Lúc ấy, một vật thể, đặc biệt một hành tinh (thường là sao thủy) có thể được quan sát thấy gần điểm mọc hay lặn của mặt trời trên đường chân trời nơi không thể nhìn thấy được nếu không xảy ra nhật thực.
Nhật Thanh (Theo Wiki)