1. Sức mạnh của "pháp lý hóa" so với "khuyến khích"
Ngay từ năm 1954, khi đất nước còn đang tái thiết sau chiến tranh, Nhật Bản đã ban hành Luật Bữa ăn học đường (School Lunch Act). Đây là một bước đi mang tính chiến lược, tạo ra sự khác biệt hoàn toàn so với các mô hình chỉ dừng lại ở mức "khuyến khích" hay "giao khoán" cho từng trường như tại nhiều quốc gia khác.
- Chuẩn hóa và ràng buộc trách nhiệm: Khi được luật hóa, bữa ăn học đường không còn là sự lựa chọn tùy tiện mà trở thành nghĩa vụ bắt buộc. Luật quy định rõ ràng các tiêu chuẩn dinh dưỡng (calo, protein, vi chất), tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm, và phân định rạch ròi trách nhiệm của từng cấp quản lý. Điều này loại bỏ tình trạng chất lượng bữa ăn trồi sụt, phụ thuộc vào "thiện chí" hay khả năng tài chính riêng lẻ của từng trường.
- Ổn định nguồn lực bền vững: Hành lang pháp lý mở đường cho cơ chế tài chính công minh bạch và ổn định. Chính phủ hỗ trợ chi phí cơ sở vật chất, nhân sự, trong khi phụ huynh đóng góp chi phí nguyên liệu. Quan trọng hơn, luật cho phép tuyển dụng chính thức đội ngũ chuyên gia dinh dưỡng (Nutrition Teacher) vào biên chế nhà trường, đảm bảo tính chuyên môn hóa cao.
- Hệ thống giám sát và điều chỉnh kịp thời: Pháp lý đi kèm với cơ chế báo cáo và giám sát quốc gia chặt chẽ. Nhờ đó, Nhật Bản có thể phát hiện sớm các xu hướng sức khỏe (như gia tăng béo phì hay thiếu hụt vi chất) để điều chỉnh thực đơn và chính sách kịp thời trên quy mô toàn quốc.
- Tác động sức khỏe cộng đồng: Kết quả của sự kiên định này là Nhật Bản duy trì được tỷ lệ béo phì trẻ em ở mức thấp nhất trong các nước phát triển, đồng thời xóa bỏ gần như hoàn toàn tình trạng suy dinh dưỡng học đường, bất kể vùng miền hay điều kiện kinh tế.
2. Shokuiku: Hiệu quả khi bữa ăn là một tiết học
Nếu Luật là khung xương, thì Shokuiku (Thực dục - Giáo dục về thực phẩm) chính là linh hồn của dinh dưỡng học đường Nhật Bản. Tại đây, bữa trưa không chỉ để no bụng, mà là một giờ học thực hành sống động.
Giờ ăn trưa không chỉ đơn thuần là thời gian nạp năng lượng, mà được coi là một tiết học sống cho học sinh Nhật Bản.
- Học qua trải nghiệm: Học sinh Nhật Bản trực tiếp tham gia vào quy trình chuẩn bị, phục vụ bữa ăn cho bạn bè và dọn dẹp sau khi ăn. Kiến thức dinh dưỡng không còn là lý thuyết khô khan trên sách vở mà trở thành kỹ năng sống, giúp trẻ ghi nhớ sâu sắc và hình thành thói quen tự phục vụ.
- Định hình khẩu vị lành mạnh: Thông qua việc tiếp xúc thường xuyên với thực đơn đa dạng, giàu rau xanh, hải sản và hạn chế tối đa đường, dầu mỡ, trẻ em Nhật Bản được "lập trình" một khẩu vị lành mạnh ngay từ nhỏ. Điều này giúp giảm thiểu xu hướng thèm ăn các thực phẩm chế biến sẵn hay đồ ngọt khi trưởng thành.
- Hiệu ứng lan tỏa: Những thói quen tốt tại trường như ăn đúng giờ, ăn đa dạng, biết ơn người làm ra thực phẩm... được trẻ mang về nhà, tác động ngược lại đến thói quen ăn uống của gia đình, tạo nên hiệu ứng liên thế hệ tích cực.
- Đầu tư cho tương lai: Shokuiku không chỉ là giáo dục, mà là một khoản đầu tư y tế dự phòng hiệu quả nhất. Bằng cách xây dựng hành vi ăn uống đúng đắn từ bé, Nhật Bản đã giảm thiểu gánh nặng bệnh mạn tính (tiểu đường, tim mạch, huyết áp) cho cả một thế hệ tương lai.
Bài học từ Nhật Bản cho thấy, để cải thiện tầm vóc và sức khỏe người Việt, chúng ta không thể chỉ dựa vào những nỗ lực riêng lẻ. Một hành lang pháp lý vững chắc kết hợp với giáo dục dinh dưỡng thực hành chính là chìa khóa để mở ra cánh cửa tương lai khỏe mạnh cho trẻ em Việt Nam.
