Trong y học cổ truyền, cà độc dược được coi là một trong 50 vị thuốc cơ bản với tên gọi dương kim hoa. Trong thực tế, ngộ độc cà độc dược cũng hay gặp do ăn nhầm, hoặc chế biến nhầm hoa, lá cây cà độc dược làm thức ăn. Bài viết dưới đây xin cung cấp những thông tin cơ bản về nhận biết và xử trí khi ngộ độc cà độc dược.
Triệu chứng ngộ độc
Do trong thành phần hóa học của cây cà độc dược hầu hết là alkaloid, trong đó alkaloid chính là L-scopolamin (hyoscin), ngoài ra còn có hyoscyamine, atropine, scopolamine. Do vậy ngộ độc cà độc dược là biểu hiện tác động dược lý và hóa học của các alkaloid nói trên, với biểu hiện triệu chứng của các thuốc có tác dụng kháng cholinergic với các mức độ khác nhau.
 Cây và quả cà độc dược. |
Thời gian khởi đầu triệu chứng sau khi bị ngộ độc cũng rất khác biệt, phụ thuộc nhiều vào tình trạng phơi nhiễm. Bệnh nhân hít hơi từ cây cà độc dược chế biến có triệu chứng ngay nhưng tác dụng ngắn. Nếu bệnh nhân ăn nhầm hoa, lá cà độc dược có thể biểu hiện triệu chứng chậm hơn nhưng thường kéo dài cho tới khi các biện pháp hạn chế hấp thu và thải trừ độc chất có tác dụng hoàn toàn.
Ngộ độc cà độc dược dễ bị nhầm lẫn
Việc chẩn đoán ngộ độc cà độc dược thường dựa rất nhiều vào hỏi bệnh và khám lâm sàng tìm các dấu hiệu và triệu chứng của hội chứng kháng cholinergic. Việc phát hiện các dị vật như hạt quả cà, hoa cà từ các biện pháp hạn chế hấp thu qua đường tiêu hóa hoặc gia đình bệnh nhân mang tang vật đến có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định chẩn đoán. Các xét nghiệm tìm độc chất là các alkaloid có trong thành phần cây cà độc dược (atropine, scopolamine...) hiện chưa làm được tại các phòng xét nghiệm thường quy. Các xét nghiệm cần chú ý làm như chức năng gan, thận, đường máu, điện giải đồ, men CK, điện tâm đồ, khí máu... là cần thiết để đánh giá tình trạng bệnh nhân và theo dõi trên lâm sàng.
Cách xử trí khi ngộ độc
Điều trị ngộ độc cà độc dược cần chú ý tới việc điều trị hỗ trợ (hô hấp, tuần hoàn, thần kinh...), dùng các biện pháp hạn chế hấp thu, tăng thải trừ như gây nôn, rửa dạ dày, dùng than hoạt kết hợp với thuốc nhuận tràng, tăng cường bài niệu. Triệu chứng kích thích, co giật do tác dụng kháng cholinergic có thể kiểm soát tốt bằng truyền hoặc tiêm tĩnh mạch benzodiazepine. Benzodiazepin được coi là an toàn hơn physostigmine khi chẩn đoán chưa rõ ràng, khi ngộ độc hoặc ngộ độc phối hợp các chất gây chậm dẫn truyền nhĩ - thất (thuốc trầm cảm vòng, hoặc điện tim thấy QRS giãn).
Tóm lại, cà độc dược là một vị thuốc Đông y tốt, chữa được nhiều tình trạng bệnh lý, tuy vậy trong quá trình sử dụng, bệnh nhân cần chú ý tuân thủ các hướng dẫn của thầy thuốc Đông y có nhiều kinh nghiệm. Trong cuộc sống hằng ngày, cũng cần chú ý trong chế biến thức ăn uống, tránh chế biến nhầm thực phẩm từ cây cà độc dược. Người lớn cũng chú ý tránh cho con trẻ tiếp xúc dễ gây ra ăn nhầm từ cây, lá, quả cà độc dược. Khi có triệu chứng ngộ độc cần biết cách sơ cứu và đưa người bị nạn tới Khoa Hồi sức cấp cứu - Chống độc gần nhất hoặc Trung tâm Chống độc để được xử trí kịp thời.
Nhận dạng cây cà độc dược
Thân thảo, cao 1-2m, sống quanh năm. Phần gốc của thân hoá gỗ. Thân và cành non màu xanh lục hay tím, có nhiều lông to. Lá đơn, mọc so le, phiến lá nguyên hình trứng nhọn, gốc phiến lá không đều nhau. Hoa mọc đơn độc ở nách lá. Cánh hoa màu trắng hay vàng, dính liền nhau thành hình phễu, dài 16–18cm. Quả hình cầu, đường kính khoảng 3cm, mặt ngoài có nhiều gai mềm, chứa nhiều hạt màu vàng. Ở Việt Nam, cà độc dược được trồng hay mọc hoang ở khắp nơi, hay gặp ở Hải Dương, Vĩnh Phú, Thanh Hóa, Nghệ An, Ninh Thuận...
BS. Lê Quang Thuận - Lương y Nguyễn Thị Thanh