Một trong các yếu tố gây ra mụn trứng cá là sự tăng tiết bã do tăng tiết androgen. Để chống mụn, cần dùng liệu pháp hormon kháng lại hoạt động của androgen. Trong trường hợp mụn trứng cá lệ thuộc vào androgen (xét nghiệm cho thấy có sự tăng androgen) thì liệu pháp dùng hormon thường cho kết quả rất khả quan.
Trong liệu pháp này, cách dùng estradiol phối hợp với progetatif là phổ biến. Do cách dùng estradilol phối hợp với progetatif tương tự như cách phối hợp trong thuốc tránh thai uống nên thường nói tắt là dùng thuốc tránh thai trị mụn. Cách nói tắt này chưa nêu rõ được cơ chế, ý nghĩa, dễ gây ra sự nhầm lẫn, tùy tiện:
Không phải thuốc chống mụn nào cũng dùng tránh thai được
Thuốc trị mụn dian-35 thành phần 1 viên gồm: ethynylestradiol 0,035mg, cyproteron acetat 2mg. Cả hai chất này đều có hiệu lực với tình trạng tăng androgen. Cyproteron acetat đối kháng cạnh tranh với các thụ thể androgen, làm ức chế sự tổng hợp androgen tại tế bào đích; kháng gonadotropin, làm giảm nồng độ androgen - máu. Ethynylestradiol làm tăng sự kháng gonadotroin bằng cách điều chỉnh sự tổng hợp của globulin gắn kết với hormon giới tính (SHGB) dẫn tới làm giảm nồng độ androgen dạng tự do và dạng sinh học có trong vòng tuần hoàn. Vì thế, dian-35 có hiệu quả cao với mụn trứng cá vừa và nặng lệ thuộc androgen sau 3-4 tháng điều trị. Riêng với nữ, mụn trứng cá có kèm biểu hiện nhẹ chứng rậm lông, đặc biệt là tăng nhẹ lông ở mặt thì phải sau vài tháng điều trị mới xuất hiện hiệu lực rõ ràng. Thuốc được Pháp cho lưu hành (1987) điều trị mụn trứng cá lệ thuộc vào androgen (và chứng rậm lông cho nữ) trong tuổi sinh sản. Hàng năm, có 315.000 nữ Pháp dùng với mục đích này.
Không phải loại thuốc tránh thai nào cũng dùng trị mụn trứng cá.
Vì dian-35 ức chế sự rụng trứng, thay đổi chất nhầy ở cổ tử cung nên có hiệu lực ngừa thai. Có 80% (trong số 835 bác sĩ gia đình tại Pháp được được hỏi) thường kê đơn dian-35 cho việc tránh thai. Việc dùng dian-35 tránh thai “tự phát” lại khá cao. Riêng Pháp, trung bình hàng năm tiêu thụ 35 triệu vỉ dian-35 vào mục đích này. Tuy nhiên, khởi thủy, dian-35 được cấp phép cho dùng trị mụn trứng cá lệ thuộc vào androgen nên trên thế giới hiện có 116 nước dùng dian-35 chủ yếu với mục đích này, ít nước chính thức cho dùng tránh thai. Ví dụ: tại châu Âu chỉ có Irelan cấp phép dùng tránh thai.
Dùng dian-35 tránh thai phải kéo dài hàng năm hay nhiều năm nên xuất hiện các tác dụng phụ: Năm 2005, Cơ quan Quản lý dược Canada khuyến cáo không nên dùng dian-35 ngừa thai, đặc biệt với người có các bệnh tiểu đường, tim mạch, huyết khối. Năm 2011, Đan Mạch nghiên cứu trên 1.200.000 nữ dùng dian-35 cho biết: Thuốc gây ra thuyên tắc huyết khối tĩnh mạch gồm thuyên tắc phổi, huyết khối tĩnh mạch sâu. Cũng từ năm 2005, Pháp đã lập ra Ủy ban xem xét loại thuốc này, đến năm 2013, ghi nhận có 113 trường hợp dùng dian-35 gặp biến chứng, trong đó có 4 trường hợp tử vong phần lớn do thuyên tắc phổi. Do thế, tháng 1/2013, Cơ quan Quản lý dược phẩm và sản phẩm y tế Pháp (ANSM) thông báo đình chỉ lưu hành dian-35 và đề nghị cơ quan Quản lý thuốc châu Âu (EMA) xem xét lại. Sau đó, EMA đã đưa ra kết luận: “Không có bằng chứng khoa học mới nào cho thấy cần phải có sự thay đổi những đánh giá tích cực về mối tương quan giữa lợi ích và nguy cơ của các thuốc có sự phối hợp giữa cyproteron acetat 2mg và ethinylestradiol 0,035mg trong điều trị mụn trứng cá từ vừa đến nặng có phụ thuộc androgen (và/ hoặc chứng rậm lông) ở nữ tuổi sinh sản. Cần đảm bảo cho bác sĩ và người dùng được cung cấp đầy đủ thông tin để sử dụng đúng…”. Tuy nhiên, EMA cũng cảnh báo: “Chỉ nên dùng dian-35 điều trị mụn trứng cá khi các phương pháp điều trị khác đã thất bại...”. Không nên xem quyết định của EMA là minh oan cho dian-35. Dian-35 có lợi ích cao hơn nguy cơ nhưng chỉ dùng đúng chỉ định của nó là trị mụn trứng cá hay chứng rậm lông (theo đúng giấy phép đã cấp), chỉ dùng khi các phương pháp điều trị khác đã thất bại (theo EMA), cần tránh dùng cho người tiểu đường, bệnh tim mạch, bệnh huyết khối (như cảnh báo của Canada, Đan Mạch); trong quá trình dùng dian-35 trị mụn trứng cá cần theo dõi chặt chẽ, phải báo cáo với thầy thuốc ngay lập tức “khi có các triệu chứng của cục máu đông như sưng, đau, căng, tức ở chân, đau ngực hay khó thở đột ngột” (theo khuyến cáo của Canada).
Không phải thuốc tránh thai nào cũng dùng trị mụn trứng cá được
Rất nhiều thuốc tránh thai uống kép có công thức phối hợp ethynylestradiol với progestatif nhưng chỉ có loại có hàm lượng progestatif cao mới được chọn làm thuốc chống mụn. Thí dụ dùng thuốc tránh thai Ovanon-30 (vỉ thuốc có 7 viên màu trắng, mỗi viên chứa 0,05mg ethynylestradiol; 15 viên màu hồng, mỗi viên chứa 2,5mg lynestreol) hay thuốc Varnolin-50 (thành phần ethynylestrasiol 0,03mg desogestrel 0,15mg.)
Trong chu kỳ kinh nguyệt, estrogen và progesteron có một tỷ lệ tương thích; tỷ lệ này thay đổi từng ngày. Từ ngày 1 - 14, estgrogen tăng dần, đặc biệt là từ ngày 10 - 14, estrogen đạt đến đỉnh cao dẫn đến rụng trứng. Từ ngày 14 - 28, progesteron tăng cao, làm dày niêm mạc tử cung, giúp cho trứng đã thụ tinh làm tổ. Thuốc tránh thai cũng phối hợp 2 hormon này, song đã làm thay đổi tỷ lệ tương thích vốn có nói trên. Cụ thể là thuốc tạo nồng độ progesteron cao, ức chế việc tăng tiết hormon tạo ra hoàng thể (LH) trước lúc rụng trứng; có nghĩa làm cho sự rụng trứng không thể xảy ra nên sẽ không xảy ra hiện tượng thụ thai. Hàng trăm triệu phụ nữ dùng đúng chỉ định (không dùng trong trường hợp chống chỉ định) thì thuốc rất an toàn. Vì thuốc tránh thai có thành phần progestatif ức chế hoạt động của androgen nên có thể dùng chống mụn. Nếu dùng với liều và cách dùng như khi dùng tránh thai thì vẫn có sự an toàn này.
Thuốc tránh thai khi dùng cho bé gái mới dậy thì có thể làm rối loạn nhất thời chu kỳ kinh nguyệt (có thể điều chỉnh thay thế thuốc theo ý kiến thầy thuốc) và sau khi điều trị khỏi mụn, ngừng dùng thuốc thì sự rối loạn kinh nguyệt này sẽ hết.
Lưu ý: không dùng loại thuốc tránh thai có hàm lượng estrogen cao trị mụn vì sẽ không có hiệu quả và sẽ có nhiều tác dụng phụ do estrogen gây ra.
Kết luận: Dùng thuốc có công thức giống thuốc tránh thai hay dùng ngay các thuốc tránh thai có chọn loại hàm lượng progestatif cao là một liệu pháp tốt trong trị mụn trứng cá. Tuy nhiên, cần có ý kiến của thầy thuốc để tránh dùng vào các trường hợp chống (có những trường hợp không dùng được) và chỉ nên dùng trị mụn trong thời gian vừa đủ khỏi mụn, không dùng kéo dài.
DS. Bùi Văn Uy
