Rắn có cảm biến nhiệt để phát hiện con mồi
GS.TS Nguyễn Quảng Trường, Phó Viện trưởng Viện Sinh thái tài nguyên và Sinh vật- Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam: Nằm ở vùng khí hậu nhiệt đới, Việt Nam được biết đến như là một trung tâm đa dạng sinh học của thế giới với các hệ sinh thái tự nhiên phong phú, đa dạng, đặc biệt là các loài rắn.
hiện nước ta có khoảng 260-270 loài rắn trong đó có khoảng 60 loài là rắn độc. Loài rắn ở Việt Nam được phân bố rất rộng, từ trong rừng, hệ sinh thái nông nghiệp, đến các vùng đất ngập nước, biển.
GS Trường chia sẻ, rắn thuộc nhóm bò sát (lưỡng cư) là nhóm biến nhiệt, thân nhiệt phụ thuộc và nhiệt độ của môi trường. Đối với hệ sinh thái, các loài rắn ăn các loài sinh vật khác, tuy nhiên một số loài rắn lại ăn các loài sinh vật có hại cho cây trồng. Đồng thời, rắn cũng là nhóm thức ăn của loài khác, như vậy tạo sự cân bằng trong tự nhiên.
Việt Nam có khoảng 270 loài rắn.
PGS.TS. Nguyễn Thiên Tạo, chuyên gia nghiên cứu rắn độc tại Viện Nghiên cứu hệ Gen - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cho biết, trong văn hóa phương Đông, rắn không chỉ là một loài động vật mà còn mang ý nghĩa biểu tượng. Năm Ất Tỵ, hay năm rắn, được xem như biểu trưng cho trí tuệ, sự khôn ngoan và sức mạnh nội tại.
Những đặc điểm sinh học, sinh thái độc đáo của rắn chính là minh chứng rõ ràng cho giá trị biểu tượng này. Rắn có khả năng lột xác, một quá trình không chỉ là sự phát triển mà còn là biểu tượng của sự tái sinh trong nhiều nền văn hóa. Bên cạnh đó, các loài rắn có hệ thống cảm biến nhiệt tinh vi, khả năng săn mồi hiệu quả và sự linh hoạt trong di chuyển giúp rắn trở thành một trong những loài động vật có khả năng săn mồi xuất sắc trong tự nhiên.
Theo PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo, rắn là một trong những loài động vật có xương sống đặc biệt, thuộc lớp bò sát, với những đặc điểm sinh học độc đáo. Điểm nổi bật nhất của loài rắn là cấu trúc cơ thể thuôn dài không chân, giúp chúng di chuyển linh hoạt trên nhiều dạng địa hình khác nhau như đất, nước hay trên cây. Rắn có một cơ chế săn mồi rất hiệu quả, nhờ vào hàm có khả năng mở rộng và các loài rắn độc thì có răng nanh sắc bén để tiêm nọc độc hoặc giữ chặt con mồi. Một đặc điểm đặc biệt khác là hệ thống cảm biến nhiệt giúp chúng phát hiện con mồi ngay cả trong điều kiện khác nhau.
Trong hệ sinh thái, rắn đóng vai trò như một mắt xích quan trọng trong chuỗi và lưới thức ăn tự nhiên. Chúng giúp kiểm soát quần thể các loài động vật nhỏ như chuột, chim, nhuyễn thể,… từ đó góp phần duy trì sự cân bằng sinh thái.
Ở Việt Nam, với hệ sinh thái đa dạng, rắn có sự phân bố rộng khắp. Trong số hơn 240 loài rắn được ghi nhận tại Việt Nam, có nhiều loài quý hiếm và đặc hữu. Tuy nhiên, môi trường sống của rắn đang chịu ảnh hưởng từ phá rừng, ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu. Vì vậy, việc nghiên cứu và bảo tồn loài rắn là cần thiết để bảo vệ sự cân bằng tự nhiên cũng như các giá trị mà chúng mang lại, cả sinh thái và y học.
Trong số các loài rắn ở Việt Nam, có các loài có nọc độc, một số loài thường gặp, chẳng hạn như nhóm rắn hổ mang (Naja), nhóm rắn lục (Trimeresurus) và rắn cạp nong, cạp nia (Bungarus). Nọc độc của các loài rắn là một loại vũ khí tấn công hoặc phòng vệ hữu hiệu được tiến hóa trong nhiều triệu năm. Nọc độc của rắn là một loại vũ khí chết người và có ứng dụng quan trọng trong y học, bởi nọc độc của chúng chứa các hợp chất có thể sử dụng để phát triển thuốc chữa bệnh. Tuy nhiên, các loài này cũng đang phải đối mặt với nguy cơ nguy cấp do săn bắt trái phép và môi trường sống tự nhiên bị thu hẹp.
Rượu rắn có bổ không?
Quan niệm của người dân là uống rượu rắn sẽ tăng cường sinh lực hoặc điều trị các bệnh về xương khớp, tuy nhiên theo GS Trường để đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm nhất là trong những ngày Tết, người tiêu dùng nên cẩn trọng, bởi rắn là động vật máu lạnh nên có một số vi khuẩn, loài ký sinh, trong trường hợp có người uống cả rượu tiết rắn thì uống cả những vi sinh vật có hại.
Hiện rắn hổ chúa thuộc nhóm nguy cấp, quý hiếm cần được bảo vệ. Tất cả những hành vi buôn bán, sử dụng, vận chuyển trái phép rắn hồ chúa đều có thể bị xử lý theo quy định của pháp luật. Theo quy định trên việc ngâm rượu rắn hổ chúa là hành vi vi phạm pháp luật và bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm.
Hành vi cá nhân ngâm rượu rắn hổ chúa có thể bị phạt từ tiền từ 500.000.000 đồng đến 2.000.000.000 đồng hoặc bị phạt tù từ 01 năm đến 15 năm (tùy thuộc vào số lượng cá thể của hành vi này).
Buôn bán rắn hổ chúa có thể bị phạt tù.
Một số loài rắn còn là chỉ thị chất lượng sinh cảnh sống, ví dụ có những loài rắn chỉ sống ở khu vực rừng núi có độ che phủ cao, như rắn lục chỉ tìm thấy ở các khu vực rừng núi phía Bắc, trong khi có loài tìm thấy ở vùng rừng trồng, hoặc rắn chàm quạp (rắn độc) chỉ sống ở các loại gỗ mục... rắn cạp nong, cạp nia chuyên bắt chuột và sống ở các vùng trồng nông nghiệp, đồng bằng.
Theo PGS.TS Nguyễn Thiên Tạo, hiện nhiều loài rắn phụ thuộc vào các môi trường sống đặc thù, vì vậy khi các hệ sinh thái này bị phá vỡ, chúng mất đi nơi trú ngụ và không gian sinh sản, đẩy các quần thể đến nguy cơ suy giảm hoặc tuyệt chủng. Thêm vào đó, các hoạt động của con người như phá rừng, đô thị hóa và khai thác tài nguyên quá mức đã làm biến đổi hoặc xóa sổ hoàn toàn những môi trường sống trước đây từng lý tưởng cho các loài rắn. Hậu quả là số lượng cá thể giảm mạnh, gây mất cân bằng sinh thái và đẩy nhiều loài rắn vào tình trạng nguy cấp.
Đối với các loài rắn quý hiếm, sự mất môi trường sống không chỉ đe dọa khả năng sinh tồn mà còn làm hao hụt nguồn gen quý giá, vốn có vai trò đặc biệt quan trọng trong nghiên cứu khoa học và y học. Điển hình, những loài như rắn hổ mang chúa (Ophiophagus hannah) hay các loài rắn lục đặc hữu đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, đòi hỏi các hành động bảo tồn khẩn cấp.
Để ứng phó với tình trạng này, cần triển khai các chiến lược bảo tồn toàn diện, bao gồm bảo vệ và phục hồi môi trường sống tự nhiên, xây dựng các khu bảo tồn và tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò thiết yếu của rắn trong hệ sinh thái. Đồng thời, việc hợp tác quốc tế và đầu tư vào nghiên cứu khoa học là nền tảng để tìm ra các giải pháp hiệu quả nhằm giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu và sự suy giảm môi trường sống đối với các loài rắn quý hiếm ở Việt Nam.
