Sự kết hợp giữa tuổi thọ kéo dài nhờ thuốc kháng virus (ART) và tác động lâu dài của HIV lên hệ thần kinh trung ương đã đặt ra một thách thức mới trong việc chăm sóc sức khỏe cho nhóm người cao tuổi sống chung với HIV, đó là chủ động phòng ngừa nguy cơ sa sút trí tuệ.
Theo nghiên cứu đăng tải trên Tạp chí Khoa học Phân tử Quốc tế, suy giảm nhận thức thần kinh liên quan đến nhiễm virus gây suy giảm miễn dịch ở người (HIV) vẫn là một vấn đề sức khỏe đáng kể đối với người sống chung với HIV. Cơ chế bệnh sinh và các yếu tố nguy cơ của rối loạn nhận thức thần kinh liên quan đến HIV (suy giảm nhận thức - HAND) vẫn chưa được hiểu đầy đủ. Điều này một phần là do sự phức tạp của chẩn đoán HAND, vì kiểu hình có tính biến thiên cao và thay đổi theo thời gian.
Suy giảm nhận thức thần kinh liên quan đến nhiễm virus gây suy giảm miễn dịch ở người (HIV) vẫn là một vấn đề sức khỏe đáng kể đối với người sống chung với HIV.
1. HIV và suy giảm nhận thức có liên quan gì?
Theo Tiến sĩ Reena Rajasuriar, Đại học Malaya (Malaysia) và Viện Peter Doherty, Đại học Melbourne, Australia, hiện vẫn chưa rõ liệu HIV có trực tiếp hay gián tiếp làm trầm trọng thêm tình trạng dễ mắc các quá trình thoái hóa thần kinh (liên quan đến chứng mất trí nhớ). So với dân số nói chung, người nhiễm HIV cũng phải chịu gánh nặng các yếu tố nguy cơ mắc chứng mất trí nhớ cao hơn một cách không cân xứng khi họ già đi, bao gồm tỷ lệ mắc các yếu tố nguy cơ tim mạch, các vấn đề sức khỏe tâm thần và rối loạn chức năng miễn dịch dai dẳng cao hơn.
Trên thực tế, đối với một số người, ngay cả khi được điều trị hiệu quả bằng thuốc ART, virus HIV vẫn có khả năng xâm nhập vào hệ thần kinh trung ương (CNS) và gây ra tình trạng rối loạn thần kinh nhận thức liên quan đến HIV, HAND là một phổ rộng các rối loạn nhận thức, từ nhẹ đến nặng:
Suy giảm nhận thức nhẹ không có triệu chứng: Thường không ảnh hưởng đến hoạt động sống hàng ngày.
Suy giảm nhận thức nhẹ có triệu chứng: Gây khó khăn trong sinh hoạt hàng ngày.
Sa sút trí tuệ do HIV: Gây suy giảm rõ rệt về trí nhớ, khả năng tập trung, giải quyết vấn đề và thay đổi hành vi, vận động.
Các nghiên cứu chỉ ra rằng, ngay cả trong "thời đại" ART, tỷ lệ người nhiễm HIV mắc HAND vẫn dao động ở mức đáng kể, khoảng 30-50% và các triệu chứng này có xu hướng xuất hiện ở độ tuổi trẻ hơn so với sa sút trí tuệ thông thường.
2. Nguy cơ sa sút trí tuệ và Alzheimer khởi phát sớm
Bệnh Alzheimer - một rối loạn liên quan đến sự thoái hóa tiến triển của não bộ, ảnh hưởng đến nhận thức (trí nhớ, tư duy và hành vi) - là dạng sa sút trí tuệ phổ biến nhất trong dân số nói chung, chiếm 60% đến 80% các trường hợp.
Nguy cơ mắc bệnh Alzheimer tăng theo cấp số nhân theo tuổi tác và nguy cơ này cũng tăng ở những người nhiễm HIV, trong đó 30% đến 50% bị suy giảm nhận thức ở một dạng nào đó. Chẩn đoán chính xác bệnh Alzheimer là rất quan trọng để các bác sĩ có thể giúp bệnh nhân kiểm soát các triệu chứng, tìm hiểu các lựa chọn điều trị và cải thiện chất lượng cuộc sống.
Sự gia tăng tuổi thọ của người nhiễm HIV nhờ ART đã cho thấy mối liên hệ giữa HIV và các bệnh thoái hóa thần kinh liên quan đến tuổi. Sa sút trí tuệ, bao gồm cả sa sút trí tuệ mạch máu và các bệnh lý khác, được chẩn đoán là khởi phát sớm khi xảy ra trước tuổi 65. Mặc dù đây là một dạng sa sút trí tuệ đặc trưng của HIV, người bệnh còn phải đối mặt với nguy cơ gia tăng của các loại sa sút trí tuệ khác.
Nghiên cứu khoa học đã chỉ ra tăng tốc độ lão hóa não, HIV và tình trạng viêm mạn tính kéo dài (dù virus đã được kiểm soát) được cho là đẩy nhanh quá trình lão hóa của não bộ. Theo một nghiên cứu tổng quan và phân tích tổng hợp đăng trên tạp chí Neurology đã chỉ ra rằng người nhiễm HIV thường có sự suy giảm khối lượng chất xám và chất trắng ở mức độ tương đương với những người không nhiễm bệnh già hơn họ nhiều năm, điều này củng cố giả thuyết về "lão hóa não sớm" do HIV.
3. Mối liên hệ giữa bệnh Alzheimer và HIV
Bệnh Alzheimer được đặc trưng bởi sự tích tụ của các mảng amyloid và các đám rối thần kinh tau trong não. Ban đầu, các nhà khoa học cho rằng HIV có thể có cơ chế bảo vệ chống lại sự hình thành amyloid. Tuy nhiên, quan điểm này đang dần thay đổi.
Trường hợp mắc bệnh Alzheimer được chẩn đoán xác định thông qua hình ảnh học hoặc khám nghiệm tử thi đã được ghi nhận ở những người lớn tuổi sống chung với HIV. Điều này cho thấy sự bảo vệ tuyệt đối là không có và khi người nhiễm HIV sống đủ lâu, họ vẫn có nguy cơ mắc Alzheimer.
Một báo cáo ca lâm sàng được công bố trên tạp chí Alzheimer's & Dementia mô tả trường hợp một bệnh nhân lớn tuổi nhiễm HIV được chẩn đoán mắc đồng thời cả rối loạn thần kinh nhận thức do HIV (HAND) và bệnh Alzheimer, với sự hiện diện của các mảng amyloid trong não. Các tác giả nhận định sự kết hợp của HIV lâu dài và lắng đọng amyloid có thể tạo ra "cú đánh kép" vào não bộ, dẫn đến suy giảm nhận thức nhanh chóng.
4. Khám sàng lọc định kỳ chức năng nhận thức
Cần sàng lọc chức năng nhận thức định kỳ cho người nhiễm HIV, đặc biệt là những người trên 50 tuổi, để phát hiện sớm các dấu hiệu của HAND. Ảnh minh họa
Việc nhận thức về nguy cơ suy giảm nhận thức và Alzheimer sớm ở người nhiễm HIV có ý nghĩa quan trọng. Do đó người nhiễm HIV nên:
Sàng lọc sớm: Cần sàng lọc chức năng nhận thức định kỳ cho người nhiễm HIV, đặc biệt là những người trên 50 tuổi, để phát hiện sớm các dấu hiệu của HAND.
Kiểm soát toàn diện: Việc điều trị không chỉ dừng lại ở việc kiểm soát tải lượng virus (dưới ngưỡng phát hiện) mà còn bao gồm việc quản lý tích cực các yếu tố nguy cơ tim mạch và chuyển hóa (huyết áp, đường huyết, mỡ máu).
Can thiệp lối sống: Khuyến khích bệnh nhân tham gia các hoạt động kích thích trí tuệ (đọc sách, giải đố), tập thể dục thường xuyên, duy trì chế độ ăn uống lành mạnh để bảo vệ sức khỏe não bộ.
Người sống chung với HIV có nguy cơ cao hơn và khả năng khởi phát sớm hơn đối với các rối loạn thần kinh nhận thức, bao gồm cả các bệnh lý thoái hóa như sa sút trí tuệ và Alzheimer. Việc chăm sóc y tế toàn diện, trong đó có sức khỏe não bộ, là điều cần thiết để đảm bảo chất lượng cuộc sống lâu dài.
