Đã bước sang cái tuổi thất thập cổ lai hy, dáng vẻ đã chậm rãi, đôi mắt đã mờ đục, lại bị căn bệnh tiểu đường hành hạ, nhưng hễ nhắc đến ca trù, nghệ nhân Hoàng Kỷ, thôn Lỗ Khê, xã Liên Hà, Đông Anh (Hà Nội) lại hào sảng, tinh nhanh hẳn lên. Hơn 10 năm qua, lão nghệ nhân “vác tù và hàng tổng” ấy âm thầm vượt qua bệnh tật, cần mẫn sưu tầm từng làn điệu ca trù để truyền dạy cho đời sau.
Ông đại tá quyết “giữ nghề”
Khi biết chúng tôi về tìm hiểu làn điệu ca trù, ông Kỷ hồ hởi cho biết: Thời xưa, phàm không phải con cháu hai họ Nguyễn Văn, Nguyễn Thế ở Lỗ Khê thì khó lòng được nhập vào giáo phường. Người ngoài muốn vào phường học phải được tuyển chọn kỹ càng, rồi làm lễ ra mắt, lễ nhập học trước ban thờ sư tổ ca trù. Ông Kỷ may mắn sinh ra trong một gia đình cả bốn đời đều biết chữ Hán. Bố là nghệ nhân Hoàng Lư -một tay trống chầu cự phách của giáo phường Kinh Bắc. Hai cô ruột đều là những nghệ nhân hát ca trù có tiếng. Theo bố và cô đi nghe hát nhiều, đến năm 12 tuổi, ông đã tham gia phường bát âm: thổi sáo, kéo nhị, hát đình, đánh trống chầu... Vì thế từng lời ca, điệu hát ca trù cứ ngấm dần vào huyết mạch ông Kỷ.
Sau mấy chục năm cống hiến tuổi trẻ trong quân đội, năm 1990, ông về hưu với quân hàm đại tá. Đáng lẽ đã có thể an hưởng tuổi già, nhưng cái duyên ca trù cứ day dứt khiến ông chẳng ngồi yên. Thời điểm đó, ca trù Lỗ Khê bước vào giai đoạn khó khăn. Các nghệ nhân có tên tuổi ngày càng ít đi, lớp trẻ thờ ơ với ca trù. Nỗi lo lắng nghệ thuật truyền thống của cha ông bị mai một, thất truyền gieo vào lòng ông niềm khắc khoải nuối tiếc. Không cam chịu và vì thế phần đời còn lại ông quyết dành trọn cho ca trù.
Ngày ngày dân làng Lỗ Khê lại thấy ông cắp theo sổ sách, bút mực đi đến tận nhà từng nghệ nhân “gạo cội” trong làng ghi chép cẩn thận từng làn điệu ca trù cổ. Vốn biết chữ Hán nên ông tìm tòi thêm trong các văn bản cũ về nghệ thuật ca trù rồi phiên âm ra tiếng Việt. Tài sản của ông là những tập tài liệu viết tay về các làn điệu ca trù cổ cứ ngày một dày thêm. Ông cho biết: Ca trù có ba điệu chính là Hát chơi, Hát cửa đình, Hát thi, trong đó tinh hoa cái hay, cái đẹp nằm ở thể Hát cửa đình. Vì thế không chỉ sưu tầm lời hát mà ông còn vẽ cả sơ đồ về Hát thể cửa đình để giảng dạy cho thế hệ sau hiểu rõ. Khát vọng cuối đời muốn lưu truyền nghệ thuật ca trù của cha ông để lại đã thôi thúc ông tập hợp các văn bản chép tay từ 10 năm qua thành hệ thống tập san về nghệ thuật ca trù để truyền lại cho thế hệ sau.
 Ông Hoàng Kỷ với công trình tâm huyết của mình. |
Đệ nhất trống chầu làng Lỗ Khê
Ngắt dở cuộc nói chuyện, nhấc từng bước chân nặng nề, ông vào thư phòng lấy ra cho chúng tôi xem 3 tập san dày cộm vừa mới hoàn thành, ông bỏ tiền túi thuê đánh máy rồi in ra thành nhiều bản. Quyển thứ nhất là: Ca trù Hát cửa đình (các bài hát của giáo phường xưa), sưu tầm được 40 thể loại bài hát với nội dung còn nguyên vẹn. Quyển thứ hai: Các bài múa ca trù, sưu tầm ghi chép được 12 bài múa theo thể loại cổ, như: múa Tiên, múa bổ bộ, múa tứ linh... Đặc biệt là cuốn thứ 3: Lời thơ một số giai điệu bài hát ca trù, là tập hợp hơn 34 bài thơ theo lời mới do ông sáng tác với chủ đề ca ngợi quê hương đất nước, ca ngợi Đảng, Bác Hồ... đã thực sự biến lời hát cửa đình cổ xưa “uyên bác” trở nên gần gũi, thân quen, dễ nhớ, dễ thuộc. Tập sách đã trở thành tài liệu quý giá của các thành viên CLB ca trù Lỗ Khê và được truyền tay tới đông đảo người yêu thích ca trù.
Mặc dù tuổi cao, sức đã yếu nhưng hiện tại ông vẫn tham gia truyền dạy ca trù cho các thành viên trong CLB ca trù Lỗ Khê. Còn nhớ năm 2007, cô sinh viên người Pháp Aliénor Anisensel sang Việt Nam làm luận án tiến sĩ về nghệ thuật ca trù. Cô được nghệ nhân Phạm Thị Mận dạy hát, riêng phần trống chầu, đích thân ông chỉ giáo không một đồng tiền thù lao mà chỉ ước mơ ca trù Lỗ Khê vươn ra thế giới. Ở Lỗ Khê bây giờ, số nghệ nhân cao tuổi không nhiều, đặc biệt nghệ nhân đánh trống chầu có tuổi như cụ Kỷ càng hiếm hoi. Cứ mỗi độ lễ Tết, ngày giỗ tổ làng nghề, tiếng trống chầu Hoàng Kỷ lại vang xa, đằm thắm, da diết lòng người...
Tạm biệt lão nghệ nhân Hoàng Kỷ trong cái bắt tay siết chặt, chúng tôi tin rằng niềm mong mỏi của ông sẽ trở thành hiện thực, nghệ thuật ca trù sẽ sống mãi trong lòng dân tộc Việt Nam.
Bài và ảnh: Giang Linh