Tù 6 năm vì mua bán gà lôi trắng
Câu chuyện về trường hợp anh Thái Khắc Thành (SN 1980, trú tại xã Đô Lương, tỉnh Nghệ An) lĩnh án 6 năm tù vì mua bán gà lôi trắng, loài động vật nằm trong danh mục IB động vật nguy cấp, quý, hiếm đã thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận.
Theo hồ sơ vụ án, ngày 3/4/2025, Phòng Cảnh sát điều tra tội phạm về kinh tế, tham nhũng, buôn lậu và môi trường Công an tỉnh Thái Bình (cũ) đã khởi tố, bắt tạm giam Thái Khắc Thành (Sinh năm 1980, trú xã Thịnh Sơn, huyện Đô Lương, Nghệ An) để điều tra về hành vi vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm theo khoản 2, Điều 244 Bộ luật Hình sự.
Gà lôi trắng có tên khoa học là Lophura nycthemera - thuộc danh lục 1B, pháp luật cấm săn bắt, buôn bán dưới mọi hình thức.
Trước đó, ngày 2/4/2025, lực lượng chức năng kiểm tra tại đường DH07, xã Song An, huyện Vũ Thư (cũ), phát hiện xe ô tô biển số 37K-25841 đang vận chuyển 10 cá thể nghi là gà lôi trắng - loài nằm trong danh mục IB thuộc nhóm động vật nguy cấp, quý, hiếm. Tài xế khai chở số động vật này theo yêu cầu của Thái Khắc Thành.
Khám xét khẩn cấp nơi ở của Thành, cơ quan điều tra thu giữ thêm 3 cá thể gà lôi trắng (tên khoa học Lophura nycthemera), thuộc lớp chim, bộ gà, họ Trĩ. Theo kết quả điều tra, tổng cộng Thái Khắc Thành đã nuôi, sở hữu và vận chuyển 13 cá thể gà lôi trắng.
Ông Đặng Gia Tùng, Phó chủ tịch Hiệp hội Vườn thú Việt Nam, người có nhiều năm nghiên cứu về gà lôi lam mào trắng cho biết, việc nuôi những loài động vật hoang dã quý hiếm được quy định rất chi tiết tại Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT ngày 24/6/2025 của Bộ Nông nghiệp và Môi trường.
Cụ thể, theo chuyên gia này, các loài động vật hoang dã thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm ban hành kèm theo Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT ngày 24 tháng 6 năm 2025 của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường quy định về quản lý các loài nguy cấp, quý, hiếm; nuôi động vật rừng thông thường và thực thi Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp đều được phép nuôi nếu cơ sở nuôi có hệ thống chuồng trại phù hợp với đặc tính sinh học loài, được cơ quan thầm quyền cho phép và quan trọng nhất là chứng minh được nguồn gốc con giống.
Cụ thể, Thông tư 27 nêu rõ việc nuôi loài động vật nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ phục vụ mục đích bảo tồn đa dạng sinh học, nghiên cứu khoa học, du lịch sinh thái được thực hiện tại cơ sở bảo tồn đa dạng sinh học đã được cấp giấy chứng nhận, đáp ứng các yêu cầu sau:
Đảm bảo nguồn gốc hợp pháp của loài theo quy định của pháp luật có liên quan;
Đảm bảo loài nuôi và số lượng cá thể theo đúng danh mục loài đã được cấp phép kèm theo Giấy chứng nhận cơ sở bảo tồn đa dạng sinh học; có phương án nuôi.
Đối với trường hợp nuôi phục vụ mục đích du lịch sinh thái: được trưng bày những loài theo đúng danh mục loài đã được cấp phép kèm theo Giấy chứng nhận cơ sở bảo tồn đa dạng sinh học; không trưng bày các cá thể mắc bệnh hoặc bị thương, đang mang thai, đang nuôi con.
Trường hợp động vật bị ốm, chết, sinh sản trong quá trình nuôi, chủ cơ sở thông báo với cơ quan Thuỷ sản, cơ quan Kiểm lâm sở tại hoặc Ủy ban nhân dân cấp xã ở những địa phương không có cơ quan Kiểm lâm sở tại để xử lý theo quy định của pháp luật có liên quan.
Về điều kiện nuôi loài động vật nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ tại cơ sở bảo tồn đa dạng sinh học, Điều 17 của Thông tư 27 quy định: Diện tích của cơ sở phù hợp với quy mô và đối tượng đăng ký nuôi.
Chuồng, trại nuôi gà lôi phải có kích thước và thiết kế phù hợp với đặc điểm sinh học của loài được nuôi, đáp ứng tiêu chuẩn do cơ quan có thẩm quyền ban hành hoặc được thiết kế theo hướng dẫn của các tổ chức quốc tế đã được công bố và được cơ quan khoa học CITES có chuyên môn liên quan xác nhận phù hợp với đặc điểm sinh thái và nhu cầu sinh học của loài được nuôi;
Đáp ứng được điều kiện về vệ sinh môi trường, thú y và điều kiện an toàn đối với người và loài nuôi; có phương tiện và thiết bị tiếp nhận, chuyển giao loài nuôi khi cần thiết; có khu vực cách ly để phòng ngừa dịch bệnh trong quá trình theo dõi; đối với loài thú lớn, cần có có khu vực phục hồi tập tính hoang dã trong trường hợp nhân nuôi bảo tồn.
Gà lôi trắng quý hiếm thế nào?
Cách đây 25 năm, khi đang là cán bộ kỹ thuật của Vườn thú Hà Nội, khi nghe tin người dân ở Quảng Trị tìm thấy cá thể gà lôi lam mào trắng, ông Đặng Gia Tùng tức tốc đi từ Hà Nội vào tiếp nhận.
"Thông tin tìm thấy gà lôi lam mào trắng thời điểm đó thực sự là tin động trời, bởi từ những năm 30 đến lúc đó, gần như không có thông tin gì về loài này trong tự nhiên", ông Tùng kể.
Sở dĩ ông dành gần như cả cuộc đời nghiên cứu gắn bó với giống gà lôi lam mào trắng là vì đây là loài đặc hữu của Việt Nam, tên khoa học là Lophura edwardsi. Ở Việt Nam, loài gà quý này chỉ có ở 4 tỉnh là Hà Tĩnh (Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ), Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế (Khu Bảo tồn thiên nhiên Phong Điền).
Lần đầu tiên loài này được miêu tả là năm 1896, từ 4 cá thể do các nhà truyền giáo Pháp thu được tại Quảng Trị (mẫu tại Bảo tàng Lịch sử tự nhiên Quốc gia, Paris, Pháp). Từ năm 1923 đến năm 1929, nhà khoa học Jean Delacour tổ chức 7 chuyến nghiên cứu ở Đông Dương và thu được 64 cá thể, trong đó 28 cá thể được vận chuyển sang Pháp. Từ nguồn gốc này, có khoảng hơn 1.000 cá thể được nhân lên trong điều kiện nuôi nhốt. Mục đích đưa về Pháp khi đó của nhà tự nhiên học Jean Delacour là để phục vụ mục đích nghiên cứu. Ít ai nghĩ rằng, đó gần như là tất cả cá thể gà lôi lam mào trắng trong tự nhiên của Việt Nam. Kể từ đó, thông tin về loài này trong tự nhiên vô cùng hiếm hoi.
Ông Tùng cho biết, trước năm 2000, thi thoảng có thông tin người dân bẫy được gà lôi lam mào trắng nhưng đa phần là gà bị chết hoặc không xác minh được. Năm 1989, Vườn thú Hà Nội mua được từ người dân 4 cá thể gà lôi lam đuôi trắng (Lophura hatinhensis) và tiến hành nhân nuôi.
Tháng 9/1993, tại Hội nghị quốc tế lần thứ nhất về nhân giống bảo tồn các loài chim Trĩ của Hội Bảo tồn Chim Trĩ thế giới (WPA) tổ chức tại Bỉ, ông Tùng có báo cáo đầu tiên về nhân giống gà lôi lam đuôi trắng. Nghĩ rằng đây là loài mới phát hiện ở Việt Nam, các diễn giả rất háo hức quan tâm. Sau hội nghị này, Hiệp hội bảo tồn Chim Trĩ quốc tế tặng Vườn thú Hà Nội 4 cặp gà lôi lam mào trắng để bảo tồn, nhân giống.
Đến thời điểm đó, Việt Nam có 3 phân loài gà lôi lam, gồm gà lôi lam mào trắng, gà lôi lam mào đen và gà lôi lam đuôi trắng. Năm 2012, các nhà khoa học chứng minh gà lôi lam mào đen là con lai của gà lôi lam mào trắng và gà lôi trắng. Gà lôi lam đuôi trắng là biến dị do giao phối cận huyết của gà lôi lam mào trắng. Vì thế đến nay, gà lôi lam mào trắng là loài duy nhất trong 3 loài được công nhận và có tên trong sách đỏ của IUCN với mức "rất nguy cấp".
TS Lê Trọng Trải, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Thiên nhiệt Việt (Việt Nature) cho biết, ông và các nhà khoa học tìm nhiều cách để tìm kiếm ngoài tự nhiên. Theo đó, từ năm 2011, nhóm nghiên cứu đã đặt bẫy ảnh kết hợp dùng poster để phỏng vấn người dân. Đến nay, bẫy ảnh cũng đã được sử dụng ở nhiều nơi trong vùng phân bố nhưng chưa đem lại kết quả. Dù vậy, ông Trải cho rằng, chưa có bằng chứng và cơ sở để nói loài này đã tuyệt chủng trong tự nhiên. Các nhà khoa học vẫn hy vọng tìm ra dấu chân loài gà đặc hữu này.
Đối với quần thể nuôi nhốt hiện có, các nhà nghiên cứu lo ngại vấn đề về đồng huyết và lai tạp, dẫn đến suy thoái nguồn gene. Vì vậy, "với những cá thể còn bộ gene thuần chủng để tái thả vào tự nhiên", TS Trải đề xuất. Tuy nhiên, đây là công việc phức tạp, mất nhiều thời gian và cần phải nghiên cứu điểm tái thả là vùng phân bố lịch sử của loài, được quản lý bảo vệ tốt (kiểm soát được săn bẫy/bẫy dây) và có sinh cảnh rừng phù hợp. Đặc biệt, vị trí tái thả phải là nơi có số lượng các loại thú ăn thịt như cầy, chồn cho phép và tuân thủ các bước tái thả theo quy định của IUCN.
