Già hóa mang đến nhiều thách thức: cùng với bệnh mạn tính như tăng huyết áp, tiểu đường, tim mạch, người cao tuổi (NCT) còn đối diện nguy cơ rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, sa sút trí tuệ. Đây không chỉ là vấn đề y học, xã hội mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sống và sự an vui của cả gia đình.
Trầm cảm ở người cao tuổi thường bị coi là "tất yếu của tuổi già".
Trầm cảm tuổi già – gánh nặng âm thầm
Một nghiên cứu năm 2024 cho thấy 20,2% người cao tuổi Việt Nam có triệu chứng trầm cảm. Nguy cơ cao hơn ở nữ giới, người sống nông thôn, kinh tế khó khăn, sức khỏe kém hoặc hạn chế hoạt động hàng ngày.
Trầm cảm ở NCT thường bị coi là "tất yếu của tuổi già" nên dễ bị bỏ qua. Thực tế, đây là bệnh lý có thể chẩn đoán và điều trị hiệu quả. Nếu không can thiệp, trầm cảm làm người bệnh mất hứng thú sống, suy giảm trí nhớ, tăng nguy cơ tử vong do làm nặng thêm các bệnh mạn tính khác thường gặp ở NCT.
WHO khuyến khích tích hợp sàng lọc trầm cảm và sa sút trí tuệ ngay tại y tế cơ sở. Việt Nam cũng đã lồng ghép sức khỏe tâm thần vào kế hoạch phòng, chống bệnh không lây nhiễm giai đoạn 2022–2025 theo Quyết định 155/QĐ-TTg, mở rộng phát hiện sớm, quản lý và phục hồi chức năng.
Người cao tuổi sống chung với bệnh mạn tính cần được theo dõi chặt chẽ nhằm vừa bảo vệ sức khoẻ cơ thể lẫn tinh thần.
Phòng ngừa rối loạn tâm thần ở người cao tuổi
Người cao tuổi sống chung với bệnh mạn tính cần được theo dõi chặt chẽ, không chỉ để bảo vệ tim mạch, thận, phổi mà còn để giữ vững sức khỏe tinh thần.
• Huyết áp, đường huyết, mỡ máu phải được kiểm soát theo khuyến cáo để hạn chế tổn thương não – yếu tố gây sa sút trí tuệ.
• Đau mạn tính cần được đánh giá và điều trị, vì cơn đau kéo dài dễ dẫn đến trầm cảm.
• Thuốc điều trị cũng cần theo dõi, bởi một số loại như corticosteroid hay hóa trị có thể gây mất ngủ, thay đổi khí sắc.
NCT nên duy trì thói quen sống khoa học:
• Ngủ 6–8 giờ mỗi ngày, hạn chế thức khuya.
• Ăn nhiều rau xanh, cá, ngũ cốc nguyên hạt, giảm mỡ bão hòa.
• Vận động phù hợp như đi bộ, khí công, yoga ghế… với mục tiêu ít nhất 150 phút/tuần.
Những thói quen này không chỉ giúp phòng ngừa bệnh tim mạch mà còn giảm tình trạng viêm, cải thiện khí sắc và trí nhớ.
Người cao tuổi bị rối loạn tâm thần ngoài điều trị thuốc cần có môi trường thư giãn.
Sàng lọc định kỳ – phát hiện sớm để can thiệp kịp thời
Tại tuyến y tế cơ sở, có nhiều công cụ sàng lọc đơn giản như GDS-15 (bảng câu hỏi trầm cảm), MMSE hoặc MoCA (đánh giá trí nhớ, chú ý, ngôn ngữ). Nếu điểm số cao, người bệnh sẽ được bác sĩ tâm thần đánh giá sâu hơn.
Đối với NCT, những liệu pháp tâm lý như trị liệu nhận thức – hành vi ngắn hạn, trị liệu giải quyết vấn đề hoặc liệu pháp hồi tưởng rất phù hợp. Với trường hợp trầm cảm nặng, bác sĩ có thể chỉ định thuốc chống trầm cảm liều thấp, song cần tránh lạm dụng thuốc ngủ.
Thực tế cho thấy, trong một cộng đồng 800 NCT, có khoảng 160 người cần sàng lọc kỹ và 20–30 người cần can thiệp chuyên sâu mỗi năm.
Kết nối xã hội – liều thuốc không thể thiếu
Cô đơn và cách biệt xã hội là "mảnh đất màu mỡ" cho trầm cảm và sa sút trí tuệ phát triển. Vì vậy, gia đình và cộng đồng có vai trò then chốt:
• Con cháu nên duy trì lịch thăm hỏi, hướng dẫn ông bà sử dụng điện thoại, video call để giao tiếp.
• Treo lịch nhắc uống thuốc, vận động hằng ngày ở nơi dễ thấy.
• Cộng đồng duy trì các câu lạc bộ người cao tuổi, văn nghệ, đọc sách, cờ tướng.
• Khuyến khích tình nguyện viên hưu trí thăm hỏi người bệnh sau xuất viện.
Ngoài ra, cần hỗ trợ tiếp cận bảo hiểm y tế, trợ cấp và dịch vụ chăm sóc tại nhà, giúp NCT giảm áp lực tài chính – vốn là yếu tố dễ gắn với trầm cảm.
Định hướng và thông điệp
Việt Nam đã triển khai chăm sóc sức khỏe tâm thần dựa vào cộng đồng, từng bước tích hợp vào quản lý bệnh không lây nhiễm. Tuy nhiên, sự chênh lệch nhân lực và tài chính giữa địa phương còn lớn. Định hướng của WHO về dịch vụ cộng đồng sẽ giúp đưa sàng lọc, tư vấn, theo dõi đến gần NCT hơn.
Quan trọng hơn, cần truyền thông mạnh mẽ để thay đổi nhận thức: trầm cảm tuổi già không phải điều tất yếu, mà là bệnh lý có thể phòng và điều trị. Mỗi gia đình, mỗi cộng đồng hãy chung tay để người cao tuổi không chỉ sống lâu mà còn sống khỏe, sống vui.
Số liệu cho thấy trầm cảm và các rối loạn tâm thần ở người cao tuổi có bệnh mạn tính là phổ biến, thậm chí cao ở nhóm nội trú. Nhưng phần lớn gánh nặng này có thể giảm đáng kể bằng ba trụ cột phòng ngừa: quản lý bệnh mạn tính tốt, sàng lọc và can thiệp sớm, kết nối xã hội. Khi gia đình, y tế cơ sở và bệnh viện cùng vào cuộc, người cao tuổi không chỉ "sống thọ" mà còn sống khỏe tinh thần, tiếp tục là điểm tựa và nguồn cảm hứng cho con cháu.
Thông tin hỗ trợ
Bệnh viện Tâm thần Hà Nội
📍 Địa chỉ: Số 30, Ngõ 467, Đường Nguyễn Văn Linh, Phường Phúc Lợi, Hà Nội
📞 Hotline: 0967 301 616
🌐 Website: http://benhvientamthanhanoi.com
Bệnh viện Tâm thần Hà Nội