Đây là tình trạng xảy ra khá phổ biến là người cao tuổi (NCT) tự dùng thuốc nhưng do trí tuệ giảm sút: thay vì bấm viên thuốc ra khỏi vỏ vỉ nhôm trước khi uống, lại nuốt viên thuốc còn nguyên vỏ và cạnh nhọn của vỏ làm thuốc dính mắc lại thực quản.
Hoặc có NCT tự uống thuốc bisphosphonat trị loãng xương và uống không đúng cách, không uống thuốc với nhiều nước, uống thuốc xong nằm ngay nên thuốc dính lại ở thực quản gây tác dụng phụ có hại là loét thực quản rất trầm trọng.
NCT hay người già chiếm một tỉ lệ không lớn lắm trong dân số (12%) nhưng số lượng thuốc nói chung sử dụng cho đối tượng này lại không nhỏ (50% thuốc nói chung, trong đó được bác sĩ chỉ định 1/3 lượng thuốc thuộc loại kê đơn). Đặc biệt, tỉ lệ tai biến gây ra do thuốc thường gặp ở NCT cao hơn nhiều hơn so với lứa tuổi trẻ hơn. Các biểu hiện lâm sàng thường gặp ở NCT do tác dụng phụ (ADR) của thuốc (rất dễ tưởng lầm là do bệnh) như: té ngã, trầm cảm, lú lẫn, rối loạn nhận thức, táo bón, tiểu tiện không kiểm soát, hội chứng thần kinh ngoại tháp, rối loạn hoạt động tình dục, mất ngủ…
Một số nguyên nhân dẫn đến tai biến hoặc tăng tỉ lệ ADR ở NCT khi dùng thuốc
- NCT thường hay đau ốm, không phải một mà là bị nhiều bệnh cùng một lúc, và do đó, thường phải dùng nhiều thuốc hơn người trẻ tuổi.
- NCT có thể đi khám ở hai bác sĩ trong thời gian rất ngắn và bác sĩ thứ hai không biết bác sĩ trước đã chỉ định dùng những thuốc gì để khuyên ngưng dùng tránh tương tác bất lợi với thuốc mới.
- Do mắc nhiều bệnh, không chỉ bệnh cấp tính mà bị bệnh gọi là mạn tính mà các bệnh này nhiều khi lại đòi hỏi sử dụng nhiều loại thuốc có tác dụng mạnh, khoảng cách an toàn trong điều trị hẹp, dễ gây ADR.
- NCT quá lo lắng về sức khỏe của mình muốn mau hết bệnh nên thường dùng thêm thuốc ngoài thuốc đã được chỉ định hoặc có người không đau ốm gì vẫn dùng thuốc gọi là để “đề phòng”. Thậm chí không tuân thủ chỉ định dùng thuốc của bác sĩ, hoặc tăng liều thuốc hoặc kéo dài thời gian dùng thuốc, đưa đến bị quá liều gây ngộ độc.
- Ngược lại, có NCT lại sợ dùng thuốc do nghĩ là thuốc luôn gây hại. Có người tự ý giảm liều, có người giảm số lần dùng thuốc trong ngày (như thay vì uống 3 - 4 lần thì chỉ uống 1 - 2 lần/ngày), có người ngưng bỏ thuốc giữa chừng. Sự ngưng dùng thuốc sớm có thể đưa đến tai biến do ngưng dùng thuốc (ADWEs: Adverse Drug Withdrawal Events). Như đột ngột ngưng dùng thuốc hạ huyết áp có thể làm huyết áp tăng vọt rất nguy hiểm.
- Ở người lớn tuổi do trí tuệ giảm sút, thường hay nhầm lẫn trong sử dụng thuốc, đặc biệt về liều lượng, số lần dùng thuốc, cách dùng thuốc. Trong trường hợp này, cần có người thân trẻ tuổi theo dõi sát việc dùng thuốc, không để người cao tuổi tự mình dùng thuốc. Hai trường hợp kể ở đầu bài là hậu quả đáng tiếc của việc người cao tuổi tự dùng thuốc không có người thân theo dõi.
Các nguyên tắc dùng thuốc ở người cao tuổi
Để dùng thuốc ở NCT hiệu quả và an toàn, cần tuân thủ các nguyên tắc sau:
- Cần biết tiền sử dùng thuốc NCT khi khám bệnh (bác sĩ nên hỏi kỹ họ đã dùng thuốc gì, kể cả có dùng dược thảo, thực phẩm chức năng hay không).
- Thầy thuốc chỉ chỉ định dùng thuốc khi thật cần thiết và sau khi chẩn đoán chính xác.
- Ở NCT nên bắt đầu bằng liều dùng thấp nhất có hiệu lực, và nên kéo dài nhịp dùng thuốc trong ngày thích hợp (như đối với người trẻ tuổi dùng 3 lần/ngày thì đối với NCT có thể dùng 2 lần/ngày).
- Lưu ý các điều kiện thuận lợi cho việc tuân thủ dùng thuốc (chọn dạng thuốc thích hợp là thuốc lỏng nếu có như dung dịch uống, hay thuốc dùng ít lần trong ngày là thuốc dạng phóng thích thuốc kéo dài uống 1 lần/ngày…).
- Hướng dẫn kỹ các chỉ dẫn dùng thuốc một cách rõ ràng và bảo đảm sự tuân thủ điều trị bằng lời lẽ thiện cảm thuyết phục cũng như dành thời gian lắng nghe tâm tư của NCT. Ở nhà thuốc, cần quan tâm người mua thuốc là NCT, phải dặn dò thật kỹ, nếu cần nên ghi lời dặn trên giấy và thuyết phục người cao tuổi dùng thuốc có người thân trẻ tuổi theo dõi.
- Theo dõi sát trong thời gian dài sự đáp ứng đối với tác dụng của thuốc ở người cao tuổi. Không thể suy diễn kinh nghiệm dùng thuốc ở người trẻ tuổi cho NCT. Ngưng dùng thuốc nếu lợi ích không rõ hoặc bị ADR.
- Lưu ý các thuốc tránh dùng cho NCT nói chung và NCT đang mắc một bệnh lý nào đó.
Lưu ý các thuốc tránh dùng cho người cao tuổi đang mắc phải một bệnh
- Không dùng dạng thuốc sủi bọt đối với người bị bệnh tăng huyết áp, suy tim (dạng thuốc sủi bọt luôn chứa natri sẽ làm tăng huyết áp).
- Tránh dùng thuốc chẹn bêta đối với người bị hen suyễn, COPD, đái tháo đường (chẹn bêta che mất triệu chứng tụt đường huyết ở người đang dùng thuốc trị đái tháo đường), bị bệnh lý mạch máu ngọai biên.
- Tránh dùng thuốc kháng histamin trị dị ứng, thuốc chống co thắt trị đau do co thắt cơ trơn (như đau bụng), thuốc chống trầm cảm đối với người bị phì đại lành tính tuyến tiền liệt hay bị táo bón (vì thuốc làm bí tiểu tiện hoặc táo bón nặng thêm).
- Tránh dùng thuốc glucocorticoid đối với người bị đái tháo đường (vì glucocorticoid làm tăng đường huyết).
