Ngộ nhận biểu hiện ở hai khuynh hướng chính: hoặc là đánh giá quá cao, hoặc là đánh giá quá thấp. Khuynh hướng nhận thức, đánh giá quá cao là phổ biến, là đặc trưng của sự ngộ nhận. Đã nhận thức, đánh giá sai lầm nhưng người ngộ nhận lại cứ khăng khăng cho mình là đúng hoặc tìm mọi lý lẽ ngụy biện nhằm làm cho người khác phải nhận thức, đánh giá như mình, thậm chí bắt ép người khác phải làm theo ý mình!
Theo cách tư duy khoa học: Trước một hiện thực khách quan nào đó, phải nhìn nhận cho sâu sát và toàn diện, so sánh với các sự vật, hiện tượng tương đồng hay cùng loại với nó, rồi phân tích cho kỹ càng thì mới đánh giá được đúng cái thực chất, cái “tầm” của nó. Song, người ngộ nhận lại xem xét đối tượng một cách vội vàng, lệch lạc, đơn lẻ, mà thường là tô vẽ lòe loẹt, đề cao nó một cách quá đáng. Chẳng hạn, một diễn viên, một cầu thủ, một cán bộ, một doanh nghiệp hay một doanh nhân, một nhà thơ, nhà văn hoặc một di sản văn hóa nào đó... chỉ ở cái tầm “thường thường bậc trung” của địa phương, ít có đóng góp tích cực cho xã hội, ít người biết đến nhưng người ngộ nhận lại đánh giá là những “ngôi sao ca nhạc”, “diễn viên sáng giá”, “đạo diễn nổi tiếng”, “doanh nghiệp hoặc doanh nhân có tâm, có tài”, nhà thơ, nhà văn “lừng danh”, một cán bộ “giàu tâm huyết, đầy tài năng, sáng tạo...”, là “di sản hiếm có, mang tầm nhân loại”...! Có những sự việc rõ ràng là sai trái - so với chân lý đích thực nhưng người ngộ nhận lại cứ khăng khăng đánh giá là đúng, là tốt, là hay.
Lại có nhiều người ngộ nhận về chính bản thân mình. Ông A, bà B, anh X, chị Y tài năng chẳng hơn ai, thậm chí xì-căng-đan đầy mình, thế mà cứ dương dương tự đắc, cho mình là tài, là giỏi hơn người! Do đó, đi đến đâu và gặp ai (trừ thượng cấp), nhất là khi được lên đài truyền hình hoặc được báo chí phỏng vấn thì ông, bà, anh, chị ấy cứ khệnh khạng, điệu đà, vênh váo, hoa chân múa tay, phát ngôn huênh hoang, bạt mạng và nhìn người bằng... một phần tư con mắt (nhiều khi nghĩa đen là con mắt nhỏ quá)! Người mắc chứng ngộ nhận về bản thân lúc nào cũng chỉ nhìn thấy cái bụng của mình. Mà họ thì luôn luôn cố phình bụng mình cho to nên đã che lấp cả sự thật, che lấp cả người khác.
Có ba lý do cơ bản dẫn đến ngộ nhận. Một là do hạn hẹp về trí tuệ (trí tuệ - một yếu tố cơ bản nằm trong chữ tài). Ít hiểu biết, tầm nhìn hẹp, tầm cỡ thấp, không thông minh và sắc sảo trong tư duy nên không thể đánh giá đúng được hiện thực khách quan hoặc chính bản thân mình. Vì thế, trông con gà ri lại ngỡ phượng hoàng, thấy con chim sẻ cứ khăng khăng là đại bàng, nhìn con ễnh ương cứ tưởng là con bò. Hai là do thiếu cái tâm. Người ngộ nhận thường hay “yêu nên tốt, ghét nên xấu”. Lòng đã không sáng, tất yếu mắt không thể sáng được. Do đó, ngộ nhận là sự bóp méo hoặc bôi đen, nhưng thường là tô hồng hiện thực. Ba là do tính bảo thủ, trì trệ và sự chủ quan mà ra. Người ngộ nhận thường không thích người khác góp ý, phê bình mình. Họ luôn luôn cho mình là đúng.
Đã kém cái trí, thiếu cái tâm, lại thêm tự phụ, chủ quan, tự mãn, trì trệ thì làm sao mà đánh giá đúng được một con người, một tập thể, một sự vật, sự việc hay một vấn đề? Vì thế, người ngộ nhận thực chất là người sống không có bản lĩnh. Tuy lên gân, hay gồng mình lên nhưng lại không đủ can đảm để đàng hoàng gọi tên sự thật, không dám nói đúng sự thật! Nói cách khác, ngộ nhận là biểu hiện rõ nhất của lối sống ảo - một lối sống không sâu sát thực tiễn, rất nguy hại - làm cho chính mình và dễ dẫn người khác (hoặc áp đặt người ta) đi đến những hành xử sai lạc, lầm lỗi. Xã hội nào, cộng đồng nào có nhiều người ngộ nhận, nhiều sự ngộ nhận thì khó mà phát triển được.
V. Lênin dạy rằng: “Phải biết nhìn thẳng vào sự thật” và “Thực tiễn là thước đo của chân lý”! Xin chớ ảo tưởng, tưởng tượng chủ quan! Muốn tránh được sự ngộ nhận, mỗi người phải bồi bổ chữ tâm, chữ tài, từ đó mới nâng được cái tầm của mình, mới tạo cho mình một giá trị đích thực và xứng đáng.
Đào Ngọc Đệ (Giảng viên Đại học Hải Phòng)