Khi Trần Xuân Hoài lên 5 tuổi mới theo mẹ từ Đà Lạt chạy giặc về quê ở Hương Khê, Hà Tĩnh. Cậu sống trong một làng nhỏ nằm trên dãy Trường Sơn, vốn là căn cứ địa của nghĩa quân Phan Đình Phùng cuối thế kỷ XIX. Khi đó cha cậu đi thoát ly kháng chiến, là Chủ tịch Ủy ban cách mạng tỉnh Lâm Viên, rồi Chủ tịch tỉnh Bình Định. Năm 11 tuổi, cậu đi thiếu sinh quân và được đưa sang học ở Lư Sơn và Quế Lâm, Trung Quốc. Cuối hè 1955, cậu đau đớn nghe tin mẹ bị trúng bom của giặc Pháp, chỉ một tháng trước khi hòa bình lập lại trên miền Bắc. Trưa hôm đó, một chiếc máy bay “bà già” thả bom xuống thị trấn Hương Khê, mẹ bị thương nặng, người anh ruột của Trần Xuân Hoài ở nhà, anh đã thuê thuyền dọc theo sông Ngàn Sâu, xuôi sông La, sang sông Lam ngược về “thủ đô kháng chiến” là Thanh Chương (Nghệ An) nơi có quân y viện để đưa mẹ đến đấy cứu chữa. Đau đớn là mới đến đoạn Đức Thọ thì mẹ đã trút hơi thở cuối cùng do mất quá nhiều máu. Năm 1958, lần đầu tiên về nước, Trần Xuân Hoài đã cùng người anh ruột đi tìm mộ mẹ. Mộ mẹ cạnh một thửa ruộng và có khắc tấm bia gỗ cắm trên mộ để đánh dấu. Hai anh em đến, tấm bia vẫn còn và khi bốc, quần áo mẹ đã mục nát, duy mái tóc dài, đen của mẹ vẫn còn nguyên. Hai anh em thay nhau gánh hài cốt mẹ xuyên rừng suốt hai ngày đêm, không dám dừng gần nhà ai sợ họ bị “xúi”. Lúc cải táng mẹ trên một ngọn đồi, cạnh ngôi chùa nhỏ, Trần Xuân Hoài chợt ứa nước mắt khi nhớ lại câu thơ cậu đã được học ở trường làng: Chuông chùa lạnh rơi rơi/Tôi thấy tôi mất mẹ/Mất cả một bầu trời...
GS.TSKH. Trần Xuân Hoài (bên phải) và người thầy ngày trước, GS.Đào Vọng Đức.
...trở thành một nhà vật lý tài năng
Năm 1961, Trần Xuân Hoài vào học Khoa Vật lý, Trường đại học Tổng hợp Hà Nội. Tốt nghiệp xuất sắc, anh được giữ lại làm cán bộ giảng dạy. Các thầy Nguyễn Hoàng Phương, Đào Vọng Đức muốn anh làm lý thuyết, thầy Đàm Trung Đồn kiên quyết xin anh về bộ môn Chất rắn, làm thực nghiệm. Cuối cùng thì thầy Đồn thắng. Rồi anh được Bộ Đại học và THCN cử sang CHDC Đức làm nghiên cứu sinh, tại Viện Vật lý, Đại học Humboldt, Berlin. Hướng dẫn người nghiên cứu sinh trẻ Việt Nam là nhà vật lý chất rắn nổi tiếng, GS. Robert Rompe, giải thưởng Lenin, mặc dù ông từng là một nhà khoa học thời Đức Quốc xã bị bắt đưa về Liên Xô sau năm 1945. Ngày ấy, các phòng thí nghiệm mạnh nhất của hai phe xã hội chủ nghĩa và phương Tây đều tập trung vào nghiên cứu chất bán dẫn để phát sóng siêu cao tần, thông qua hiệu ứng do nhà vật lý người Anh J.B.Gunn đang làm việc cho hãng điện tử Mỹ IBM tìm ra, từ đây sẽ mở ra nhiều triển vọng đột phá trong ứng dụng vào lĩnh vực radar quân sự (đang chiến tranh lạnh, hai phe đều đầu tư lớn cho quốc phòng). Trần Xuân Hoài đã có 1 năm nghiên cứu chất tellur, nhưng anh theo lời khuyên của các GS. R. Rompe và J. Auth, mạo hiểm nhảy vào nghiên cứu lĩnh vực mới nóng này. Không phụ lòng mong đợi của thầy, sau hai năm miệt mài, Trần Xuân Hoài đã có những phát kiến quan trọng cả về lý thuyết và thực nghiệm. Anh đã tìm ra một số chất bán dẫn, còn tiên đoán những chất khác có khả năng phát sóng theo hiệu ứng Gunn. Điều này sẽ trở thành một cuộc “cách mạng” cho các thiết bị radar bán dẫn. Và kết quả nghiên cứu của anh lập tức được nhà nước Đức xếp vào loại “mật” (ký hiệu VD), đến nỗi khi bảo vệ luận án tiến sĩ, anh đã phải bảo vệ ở một đề tài khác tuy cùng lĩnh vực, song độ “mật” đã giảm đi rất nhiều. Phải 15 năm sau, công trình của anh mới được giải mật, khi đó tính thời sự khoa học cũng đã hết. Vậy nên một phát kiến khoa học có tầm cỡ, lại đang ở tuổi thăng hoa nhất về trí tuệ lại phải giấu kín, nếu không tên tuổi của anh có lẽ đã “nổi như cồn” từ ngày ấy rồi!
Cuối năm 1971, khi TS. Trần Xuân Hoài về nước một thời gian, đã xảy ra sự kiện bất ngờ: một máy bay cánh cụp cánh xòe F111 của Mỹ bay ở tầm thấp để tránh radar bị quân dân ta bắn rơi, biết tin Liên Xô yêu cầu ta đưa ngay chiếc máy bay đó, chủ yếu là bộ phận cabin sang bạn để nghiên cứu. Trước khi đưa chiến lợi phẩm quý ấy đi, quân đội ta cũng có cơ hội tìm hiểu nó, Trần Xuân Hoài được điều động cùng một số nhà khoa học khác trong và ngoài quân đội nghiên cứu trước chiếc F111. Đặc điểm của loại máy bay cánh cụp cánh xòe này là khi bị bắn hạ, lập tức cả buồng lái cùng phi công được dây nổ cắt ra khỏi thân, bung ra và có dù tiếp đất từ từ. Bởi vậy ta thu được ca bin hầu như nguyên vẹn. Cuối cùng thì nhóm nghiên cứu trong đó có sự đóng góp tích cực của TS. Trần Xuân Hoài đã hoàn thành nhiệm vụ, nộp lên cấp trên bản báo cáo nhiều trang về những điều mà công nghệ điện tử Mỹ đã ứng dụng vào khí tài quân sự tối tân đó.
Không lâu sau ngày đất nước thống nhất, tại nơi công tác là Viện Vật lý, thuộc Viện Khoa học Việt Nam, phòng thí nghiệm bán dẫn của TS. Trần Xuân Hoài đã chế tạo thành công Transistor Planar, một trong số loại bóng bán dẫn hiện đại, mà vào thời điểm đó Hàn Quốc cũng vừa mới bắt đầu nghiên cứu. Đáng tiếc là việc sản xuất và phát triển công nghệ Plana Silicon sau đó lại đầu tư “nhầm” cho một nơi khác chứ không phải là phòng thí nghiệm của Trần Xuân Hoài và thế là nước ta đã bỏ lỡ một thời cơ, bỗng chốc mất hút trên bản đồ công nghệ vi điện tử hiện đại của thế giới!
Năm 1979, chương trình Intercosmos của phe xã hội chủ nghĩa đưa nhà du hành vũ trụ Việt Nam Phạm Tuân, cùng nhà du hành Liên Xô Gorbatco lên tàu liên hợp. TS. Trần Xuân Hoài được cử làm trưởng nhóm chuyên gia khoa học Việt Nam làm việc bên cạnh các nhà khoa học quốc tế. Thí nghiệm do ông đề xuất (Bí danh là thí nghiệm Hạ Long), nghiên cứu ảnh hưởng của trọng trường lên quá trình tinh thể hóa các tinh thể bán dẫn nhiệt và quang điện. Và để thực hiện thí nghiệm trên, ông đã thiết kế một lò nuôi tinh thể có những tính năng đặc biệt để phi công vũ trụ có thể dễ dàng thao tác trong tình trạng không trọng lượng. Thiết bị này còn hoạt động hàng chục năm sau cho đến khi trạm vũ trụ Salut ngừng bay.
Năm 1981, trong điều kiện “tranh thủ” những thời gian làm việc ở chương trình Intercosmos và với Viện Hàn lâm khoa học CHDC Đức, TS. Trần Xuân Hoài đã bảo vệ thành công luận văn tiến sĩ khoa học (TSKH) về bán dẫn lade hồng ngoại, một lĩnh vực cũng rất “nóng” lúc đó. Một ngày sau khi ông về nước, GS. Trần Đại Nghĩa, Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam đã ký, bổ nhiệm ông làm Phó Viện trưởng Viện Vật lý. Sau đó vài năm, đáp ứng yêu cầu đổi mới phương thức nghiên cứu khoa học, chính GS.Trần Xuân Hoài đã đi tiên phong trong việc lập ra một cơ chế mới trong ứng dụng khoa học vào thực tiễn sản xuất và đời sống, bằng việc tách ra khỏi Viện Vật lý cũ, thành lập một viện mới hoàn toàn tự chủ, tự chịu trách nhiệm về kinh tế và đề tài nghiên cứu. Đó là Viện Vật lý ứng dụng và thiết bị khoa học. Đã hai chục năm nay viện do ông sáng lập đứng vững được trong cơ chế thị trường, vừa nghiên cứu, vừa chế tạo nhiều thiết bị hiện đại, có tầm quốc tế ở các lĩnh vực mũi nhọn như: vi điện tử, vật liệu nano, năng lượng tái tạo, bảo vệ môi trường... Riêng lĩnh vực chế tạo các thiết bị điện tử tinh vi, Viện đã lần lượt cho ra đời những thiết bị được đánh giá cao, trên thế giới cũng chỉ vài nước tiên tiến chế được, như kính hiển vi quét dòng tunel SPM, kính hiển vi quét đầu dò SPM có mức phân giải đến nanomet (phần tỷ mét). Ông cũng là chủ nhân của bằng sáng chế thiết bị lọc khí 3D bằng quang xúc tác nano.
Nghị lực vượt qua bệnh tật
Năm GS. Trần Xuân Hoài ở tuổi 70, thôi là Viện trưởng, chuẩn bị nghỉ hưu, ông bị đau lưng, đi khám ở Bệnh viện Việt Xô, chụp cắt lớp phát hiện có đốt sống lưng bị chèn ép dẫn tới thoát vị đĩa đệm. Đây là căn bệnh thường gặp ở người già, đòi hỏi người bệnh phải tránh những tác động bất thường vào cột sống. Ông hiểu căn nguyên bệnh của mình và hàng ngày có cách luyện tập phù hợp và giữ gìn. Nhưng rồi một tai nạn bất ngờ xảy đến vào đầu năm 2012. Ông cùng con trai về thăm quê, ở một khúc “cua” trên đường Trường Sơn, xe mất lái lao xuống vực. Trong cái rủi, còn có cái may. Xe văng theo lực ly tâm khỏi khúc cong, rơi trúng một bụi cây rậm rạp nên sự va đập đã được giảm đi rất nhiều và còn điều may mắn nữa là xe không bị lật nhào. Ông ngồi trước, bị bắn ra khỏi xe, cột sống, tay, chân đều bị va đập khá mạnh, các con và người lái chỉ bị xây sát nhẹ. Ông được sơ cứu và đưa ngay về Hà Nội chữa trị. Cột sống vốn yếu, nay bị thêm tai nạn chấn thương làm ông phải nằm bất động một thời gian, được các thầy thuốc giỏi của Bệnh viện Việt Xô và Việt Đức chạy chữa, sử dụng những loại tân dược điều trị kịp thời. Trên giường bệnh ông còn được thầy thuốc hướng dẫn các động tác lý liệu. Sau khi qua cơn nguy kịch, ông được về chạy chữa tại gia, vợ con đã hỗ trợ ông rất nhiều trong các bài tập. Sự kiên trì tập luyện cùng nghị lực đã giúp ông vượt bệnh tật. Và trong thời gian này ông còn dùng khá hiệu quả một bài thuốc cổ phương Đông y. Thật kỳ diệu, sức hồi phục của một người đã cao tuổi, bị chấn thương khá nặng như ông lại nhanh đến vậy! Chỉ sau một tháng kể từ ngày bị tai nạn trên đường, ông đã chống nạng đi lại được, sau hai tháng đã bỏ nạng, buổi đầu tập đi từng đoạn ngắn, sau một tuần đã đi được một đoạn khá dài. Đến tháng thứ ba ông đi lại được gần như bình thường.
Hôm nay dù đã ở tuổi 75, GS.TSKH. Trần Xuân Hoài chưa nghỉ hẳn chuyên môn, ông vẫn đủ sức khỏe để thường xuyên có mặt tại văn phòng và phòng thí nghiệm của Viện Vật lý ứng dụng và thiết bị khoa học đóng ở Nghĩa Đô, Hà Nội. Ông được các đồng nghiệp, học trò kính trọng, và điều đáng nói nữa, hiện ông vẫn đảm nhiệm có hiệu quả vai trò Chủ tịch Hội đồng khoa học của Viện.