Bước vào cái tuổi xưa nay hiếm, nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền (xã Cao Viên, huyện Thanh Oai, TP. Hà Nội) luôn dành tình cảm đặc biệt cho những món đồ chơi Trung thu truyền thống. Ở tuổi 85 tuổi, là cái tuổi "xưa nay hiếm", đa số nghỉ ngơi vui thú điền viên, nhưng ông Quyền vẫn làm ra những món đồ chơi Trung thu giản dị, lan tỏa tình yêu đến thế hệ trẻ.
Theo Nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền, đèn kéo quân trông đơn giản thế thôi, nhưng nó có nhiều ý nghĩa.
Có tuổi đời cả trăm năm nhưng đèn kéo quân vẫn là đồ chơi Trung thu yêu thích của nhiều trẻ em.
Chuyện kể rằng, thời xa xưa, ông Lục Thức là một người con có hiếu, mồ côi cha từ nhỏ. Ông ở với mẹ già, vừa đi học, vừa phải đi làm kiếm sống. Thương mẹ già ốm yếu nằm ở nhà một mình, ông Lục Thức nghĩ đến việc làm ra cái đèn có gắn các con vật, đốt nến bên trong cho các con vật quay xung quanh, để tạo cảm giác lúc nào cũng có bóng người trong nhà.
Khi chiếc đèn làm xong, mẹ ông vui lắm, trẻ con trong xóm thấy vậy cũng kéo đến nhà ông ngắm đèn, nên nhà ông lúc nào cũng đông vui.
Một ngày nọ, nhà vua vi hành đi qua làng, thấy trong ngôi nhà tranh vách nát nhưng lại đầy ắp tiếng cười trẻ thơ, nhà vua tò mò hỏi thăm người dân trong làng. Nghe dân làng kể về tấm gương hiếu thảo của ông Lục Thức, nhà vua rất cảm động.
Nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền vẫn đau đáu giữ nghề truyền thống.
Để ca ngợi tấm lòng hiếu thảo của ông Lục Thức, nhà vua lệnh cho nhân dân từ nay trở đi, đến Rằm tháng Tám hay Tết Nguyên đán, Tết Nguyên tiêu phải làm đèn kéo quân để trưng bày và biểu dương tấm gương hiếu thảo của ông Lục Thức cho đời.
Bên trong mỗi chiếc đèn kéo quân được cấu tạo rất đơn giản.
Chứng kiến những thăng trầm của các loại đồ chơi Trung thu truyền thống, nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Quyền tâm sự: "Từ ngày cơ chế thị trường bùng nổ, đồ chơi nhập ngoại tràn lan, đồ chơi làm thủ công dần bị quên lãng. Trẻ em có nhiều lựa chọn hơn với những đồ chơi có hình thức, mẫu mã đẹp, bắt mắt và hấp dẫn. Rất khó để các em say mê với những món đồ chơi dân gian truyền thống được làm thủ công".
Hiện nay, số người theo đuổi làm trò chơi dân gian thủ công truyền thống còn lại rất ít. Với mong mỏi lưu giữ nghề truyền thống, nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền vẫn luôn cố gắng duy trì, gắn bó với đam mê của mình.
Ông Quyền chia sẻ: "Bản thân tôi thích, đam mê nên dù ít người chơi tôi vẫn làm. Ai thích thì cho, ai mua thì bán, ngày xưa không có thị trường như bây giờ. Có thị trường đồng nghĩa với việc đồ chơi dân gian đã có chỗ đứng, không bị lấn át trước đồ chơi ngoại nhập". Đây chính là niềm vui của nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền - người đã dành gần cả cuộc đời gìn giữ những món đồ chơi Trung thu truyền thống.
Ở vào tuổi 'gần đất xa trời' nhưng nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền vẫn gắn bó với tre, giấy và các hình thù trẻ em yêu thích để tạo nên những chiếc đèn kéo quân.
"Mỗi hình dán lên các thân mặt đèn kéo quân thường có hình ảnh các đoàn quân lính, ngựa xe, hành quân, xung trận với ý nghĩa truyền dạy lòng yêu nước, tự hào dân tộc cho con cháu", ông Quyền nói.
Khi đất nước không còn chiến tranh thì bên trong các quân có thể là những con vật quen thuộc như trâu, bò, lợn, gà, hoặc hình người theo chủ đề sỹ nông công thương, ngư tiều canh mục…
Để tạo nên chiếc đèn kéo quân truyền thống, người thợ phải trải qua rất nhiều công đoạn.
"Sau này, các hình vẽ được dán lên đèn phong phú hơn, nhiều trẻ em sáng tạo, mua đèn về rồi xé bỏ những con vật có sẵn, tự cắt hình các nhân vật hoạt hình yêu thích", ông Quyền cho hay.
Được biết, ông Quyền đã học cách làm đèn từ người cha của mình. Ông Quyền còn nhớ rất rõ, hồi đó, mỗi khi bố bận không có ai làm cho chơi, ông lại mày mò đi tìm nguyên vật liệu và tự làm đèn. Theo nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền, để làm được một chiếc đèn kéo quân phải trải qua nhiều công đoạn, mỗi công đoạn đòi hỏi tính kiên nhẫn, tỉ mỉ của người làm.
Từ dựng khung, kéo dây, nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền đều có thể tự tay làm.
"Một chiếc đèn kéo quân được làm rất kỳ công, mất từ 7-8 tiếng, trong khi giá thành chỉ có 180.000 đồng, nên nghề làm đèn không phải nghề mang lại thu nhập chính cho gia đình tôi. Do yêu nghề nên đến nay tôi vẫn chưa từ bỏ nghề.
Trong gia đình tôi ai cũng biết làm nhưng chẳng ai muốn theo nghề, vì làm cầu kỳ mà công lại rất thấp", ông Quyền tâm sự.
Để làm ra chiếc đèn kéo quân, người nghệ nhân không chỉ phải thực hiện rất nhiều công đoạn mà còn phải nắm được nguyên lý chuyển động học thì chiếc đèn mới quay được.
Theo ông Quyền, để làm hoàn thiện một chiếc đèn kéo quân phải trải qua rất nhiều công đoạn, đầu tiên ông phải lựa chọn những cây tre già ngâm nước khoảng 3 tháng để tre đỡ mối mọt rồi mới bắt đầu phơi khô.
Sau khi tre khô, người nghệ nhân phải tỉ mỉ vót rồi dựng khung, làm tán, chính giữa chiếc đèn có chiếc trục thẳng đứng, trên trục là chiếc chong chóng bằng giấy, một vòng tròn ở giữa đèn, trên vòng tròn dán hình các con vật bằng giấy, bên dưới có chỗ để cắm nến. Xung quanh đèn dán giấy nến (hoặc giấy bản).
Cứ mỗi dịp Trung thu, nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền vô cùng bận rộn với việc làm đèn kéo quân.
Để chiếc đèn thêm phần bắt mắt, sinh động bên ngoài có thể dán thêm những họa tiết trang trí. Khi đốt nến bên trong, lửa sẽ làm nóng không khí bên trong, đẩy chóng chóng bên trên quay khiến các con vật dán trên vòng tròn cũng quay theo. Nhìn từ bên ngoài sẽ thấy bóng các con vật (các quân) cứ nối đuôi nhau chạy thành vòng tròn rất đẹp mắt.
Nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú.
- Ông Nguyễn Văn Quyền (sinh năm 1939) đã có hơn 70 năm làm đèn kéo quân.
- Năm 2019, nhằm ghi nhận công lao về gìn giữ món đồ chơi truyền thống, ông Nguyễn Văn Quyền vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú ở loại hình Tri thức dân gian.
