Trong thiên nhiên, có loài muỗi sinh sản ở những nơi chứa nước sạch gần nhà, trong khi đó loài muỗi khác lại thích sinh sản tại những nơi nước ô nhiễm như: hệ thống vệ sinh hoặc tại các môi trường nước tự nhiên hay do con người tạo ra ở vùng nông thôn. Để có đầy đủ kiến thức, dẫn liệu về môi trường sinh sản chính xác của một loài muỗi nào đó cần thiết cho khoa học, đòi hỏi phải có sự nghiên cứu kỹ lưỡng, có hệ thống của các chuyên gia về côn trùng học. Mỗi khi địa điểm, môi trường sinh sản của loài muỗi đã được xác định rõ ràng, cụ thể thì các biện pháp thích hợp để thực hiện việc phòng chống sẽ trở nên đơn giản và ít tốn kém.
Biện pháp ngăn ngừa muỗi sinh sản
Tại môi trường chung quanh nhà ở, những nghiên cứu xác định nêu trên không quan trọng lắm vì những nơi sinh sản của muỗi gần nhà ở rất dễ phát hiện và luôn có sẵn các biện pháp đơn giản để loại bỏ những môi trường, chỗ sinh sản của muỗi. Cộng đồng người dân tại mỗi khu dân cư nếu phát hiện thấy nơi sinh sản của muỗi thì có thể tự tiêu hủy được ngay, bất kể đó là loài muỗi gây phiền hà, khó chịu cho sinh hoạt của con người hay truyền một số bệnh quan trọng.
Biện pháp diệt ấu trùng muỗi gồm bọ gậy và lăng quăng muỗi có thể có hiệu quả đối với những loài muỗi chích đốt máu ngoài nhà mà không vào nhà để hút máu người hoặc tìm nơi trú ẩn hay loài muỗi này không kháng lại các loại hóa chất có sẵn đang sử dụng. Một ưu điểm quan trọng của biện pháp diệt ấu trùng muỗi là có hiệu quả tác dụng lâu dài. Thực tế ghi nhận biện pháp phòng chống muỗi có tính cách lâu dài có thể được thực hiện bằng cách làm thay đổi môi trường hoặc tiêu diệt nơi sinh sản của chúng, phương pháp này được gọi là giảm nguồn sinh sản. Những biện pháp này bao gồm việc đậy kín bằng nắp hoặc đặt màn chắn bể nước, khơi thông ao đầm và mương máng, vũng nước đọng... Đồng thời, các biện pháp không thường xuyên cần phải được thực hiện nhiều lần như là vệ sinh hố rác, cọ rửa dụng cụ chứa nước là những nơi muỗi có thể đẻ trứng, phát quang bụi rậm quanh bờ ao và vũng lạch; thay đổi mực nước tại hồ ao, các bể chứa nước; khơi thông dòng chảy ở ao hồ, sông suối và sửa chữa những hệ thống thoát nước thải.
Trong môi trường sống, những nơi mà muỗi thường hay tìm đến để đẻ trứng ở cả vùng nông thôn lẫn thành thị chính là những nơi đọng nước nhân tạo do con người tạo ra. Vì vậy cần lưu ý việc hạn chế hình thành những nơi như vậy để ngăn ngừa muỗi sinh sản như: chai lọ, lon đồ hộp, vỏ lốp xe, vỏ dừa... đã dùng vất bỏ ở quanh nhà; chỗ vòi nước và ống dẫn nước bị rò rỉ, hệ thống cấp nước và thoát nước thải được thiết kế, lắp đặt không tốt; chậu cây cảnh, hệ thống tưới tiêu xây dựng sai quy cách, có nhiều hố đào và bể chứa nước quanh chỗ ở... Nếu biết sắp xếp, thiết kế, lắp đặt; có kế hoạch duy tu bảo dưỡng tốt những nơi muỗi có khả năng bay tìm đến để đẻ trứng sẽ ngăn chặn được muỗi sinh sản.
Một biện pháp diệt muỗi có thể thực hiện mà không cần làm thay đổi nơi sinh sản của muỗi trên thực tiễn cũng được ứng dụng như: thả những giống cá có khả năng ăn ấu trùng muỗi vào nơi sinh sản của muỗi để chúng ăn bọ gậy và lăng quăng muỗi; đồng thời có thể thả các chất diệt ấu trùng muỗi như hóa chất, vi khuẩn diệt ấu trùng, dầu và hạt nở polystyrene trên mặt nước.
Biện pháp diệt ấu trùng muỗi không có tác dụng làm giảm ngay số lượng muỗi trưởng thành chích đốt máu, có khi phải mất vài ngày hoặc vài tuần mới có thể giảm được số lượng muỗi đốt máu. Biện pháp này có tác dụng hiệu quả đối với cộng đồng hoặc khu vực lân cận được áp dụng biện pháp hơn là đối với cá nhân của mỗi người vì mọi người dân sống gần nơi sinh sản của muỗi sau khi các biện pháp diệt ấu trùng muỗi tích cực thực hiện sẽ được bảo vệ. Ngược lại, muỗi có thể sẽ bay đến và tìm mồi đốt máu người nếu vẫn để muỗi có những nơi đẻ trứng, sinh sản gần nơi sinh sống của con người.
Biện pháp diệt ấu trùng muỗi
Như trên đã nêu, để ngăn ngừa muỗi sinh sản có thể áp dụng nhiều biện pháp khác nhau. Tuy nhiên nếu không ngăn ngừa được, muỗi vẫn có chỗ để sinh sản, đẻ trứng và phát triển thành ấu trùng muỗi thì phải thực hiện biện pháp diệt ấu trùng. Biện pháp diệt ấu trùng muỗi có tính khả thi, dễ thực hiện và mang lại hiệu quả tốt. Biện pháp này bao gồm các phương pháp như: tiêu diệt trực tiếp ấu trùng hoặc thay đổi nơi sinh sản của muỗi trưởng thành, làm cho ấu trùng muỗi không phát triển được; làm cho muỗi trưởng thành không tìm đến được nơi đẻ trứng, sinh sản; thả cá và các loài sinh vật khác ăn bọ gậy, lăng quăng muỗi vào những nơi có ấu trùng muỗi; dùng hóa chất diệt ấu trùng muỗi.
Biện pháp diệt ấu trùng muỗi gồm bọ gậy và lăng quăng muỗi phải được thực hiện ở chung quanh nơi sinh sống của con người trong phạm vi lớn hơn phạm vi dự định diệt muỗi trưởng thành. Đối với nhiều loài muỗi, theo các nhà khoa học phạm vi dự định này phải từ 1,5 - 2km. Các biện pháp không có hiệu quả lâu dài phải được duy trì thực hiện suốt thời gian phát triển của muỗi truyền bệnh. Công sức và chi phí cần thiết để biện pháp diệt ấu trùng muỗi có hiệu quả trên diện rộng vào những thời gian cần thiết ít thay đổi theo vùng dân cư. Vì vậy chi phí diệt ấu trùng muỗi tính trên đầu người tại những vùng dân cư thưa thớt sẽ cao hơn so với những vùng dân cư tập trung đông đúc. Ngược lại, chi phí tính theo đầu người khi áp dụng biện pháp diệt muỗi trưởng thành như dùng màn ngủ tẩm hóa chất diệt muỗi hoặc phun tồn lưu hóa chất diệt muỗi ở trong nhà thì lại tương tự dù thực hiện ở nông thôn hay thành thị. Trong thực tế ghi nhận ở các khu đô thị, biện pháp diệt ấu trùng muỗi sốt xuất huyết Aedes gồm bọ gậy và lăng quăng muỗi có hiệu quả hơn là diệt muỗi trưởng thành; tại những nơi có tỉ lệ bệnh sốt rét cao, cần phải tiêu diệt hết các chỗ sinh sản của muỗi truyền bệnh Anopheles để giảm tỉ lệ mắc bệnh vì ngay cả những vùng mặc dù có mật độ hoạt động của muỗi trưởng thành đã giảm thấp nhưng tỉ lệ mắc bệnh sốt rét vẫn có thể được duy trì ở mức cao.
Các biện pháp diệt ấu trùng muỗi có hiệu quả có thể được thực hiện một cách dễ dàng tại những nơi có ít chỗ để muỗi sinh sản, dễ phát hiện, dễ áp dụng các biện pháp diệt. Đồng thời theo các nhà khoa học biện pháp diệt ấu trùng muỗi cũng thường được chọn triển khai vì muỗi trưởng thành chỉ đẻ trứng trong thời gian ngắn, các biện pháp diệt muỗi trưởng thành không có hiệu quả hoặc không thực hiện được bằng nhiều lý do khác nhau, những biện pháp làm giảm nguồn truyền bệnh có hiệu quả lâu dài tốn kém hơn là dùng các biện pháp lặp lại. Trên cơ sở này, nên hiểu rõ các biện pháp diệt muỗi trưởng thành chỉ thực hiện ở những vùng có bệnh lưu hành nặng, trường hợp phòng chống dịch, muỗi bùng phát thành “dịch muỗi” chích đốt máu gây phiền hà trong sinh hoạt để hạ nhanh mật độ hoạt động của muỗi truyền bệnh nhằm hạn chế việc lây lan bệnh và sự phiền hà, khó chịu.
Trái lại, các biện pháp diệt ấu trùng muỗi gồm bọ gậy và lăng quăng muỗi là biện pháp có tính cách lâu dài, bền vững, hiệu quả, dễ thực hiện và mọi người dân trong cộng đồng đều có thể làm được một cách đơn giản khi có nhận thức đầy đủ về vấn đề; chính vì vậy ngành y tế dự phòng đã đưa ra khẩu hiệu hành động “không có bọ gậy, không có sốt xuất huyết” để nói lên ý nghĩa, tầm quan trọng của biện pháp diệt ấu trùng muỗi; biện pháp chủ động ngăn chặn những chỗ muỗi sinh sản, đẻ trứng để phát triển thành ấu trùng muỗi.
TTƯT.BS. NGUYỄN VÕ HINH
