Hoành Sơn Quan nằm trên đỉnh Đèo Ngang, nơi đây là ranh giới tự nhiên giữa Đại Việt - Chiêm Thành từ xa xưa, nay là ranh giới 2 tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình.
Theo sử sách ghi lại, đèo Ngang được khai phá, đắp đá thành đường nối liền hai bên chân núi Hoành Sơn. Năm 1833, vua Minh Mạng thiết lập cửa ải trên núi Hoành Sơn nhằm kiểm soát dân chúng, phòng kẻ gian qua lại, gọi là Hoành Sơn Quan - người địa phương quen gọi là Cổng Trời.
Đứng trên đỉnh Đèo Ngang, phóng tầm mắt ra hướng Bắc là cả vùng đất thị xã Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh rộng lớn, đẹp như bức tranh thủy mặc.
Ở phía Nam Đèo Ngang có Đền thờ Thánh mẫu Liễu Hạnh thuộc địa phận xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình.
Cảnh sắc nơi đây làm nhiều người say đắm, trong đó có Thanh Quan nữ sĩ với bài thơ Qua Đèo Ngang. Hơn 150 năm trước, Cao Bá Quát đến tắm ở khe suối của dãy Hoành Sơn và ngâm mấy câu thơ (dịch): “Sáng lên đứng Hoành Sơn/Chiều xuống tắm Bàn Thạch/ Nhặt đá cầm trong tay/Non sông chưa đầy vốc”.
Công trình này cao hơn 4m, hai bên có thành dài hơn 30m, xây bằng gạch đá trát vữa, đến nay vẫn còn khá nguyên vẹn. Có tuổi đời 190 năm, Hoành Sơn Quan giữ cho mình nét cổ kính.
Trên cổng vòm hướng ra phía Hà Tĩnh có tấm biển màu trắng khắc 3 chữ Hoành Sơn Quan bằng chữ Hán.
Hoành Sơn Quan được xem như một chứng tích lịch sử đặc biệt, một điểm nhấn cho vẻ đẹp của dãy núi Hoành Sơn.
Theo tìm hiểu, Hoành Sơn Quan được 2 tỉnh Quảng Bình và Hà Tĩnh xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa thuộc địa phương mình vào năm 2002 và 2005.
Trải qua thăng trầm của thời gian và tác động của con người, công trình bị nhiều hư hại.
Mặt sau Hoành Sơn Quan chi chít những hình vẽ, chữ viết, chữ ký trông rất nhem nhuốc. Cổng Trời trở nên biến dạng vì bị bôi bẩn.
Người dân gần khu vực Đèo Ngang cho biết, khi chưa có hầm đường bộ, người dân qua lại phải vượt đèo thì Hoành Sơn Quan được nhiều người biết đến vì kiến trúc thành lũy nổi bật. Giờ đây, nhiều người chọn cách đi qua hầm để rút ngắn lộ trình nên di tích dần bị lãng quên. Thỉnh thoảng mới có vài nhóm bạn trẻ "phượt" bằng xe máy, dừng chân bên di tích này thăm thú, chụp ảnh.
Video: Hoành Sơn Quan nhìn từ trên cao.
