Có thể nói, nguồn cảm hứng từ Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du gợi ra cho những văn nghệ sĩ khác là vô cùng vô tận. Với những họa sĩ thì có thể nói, họ vẽ mãi cũng không hết đề tài trong Truyện Kiều. Mỗi một thời đại, một thế hệ họa sĩ lại có cách tưởng tượng, sáng tạo riêng. Nhưng vẽ tranh Truyện Kiều như là một sự thử thách vốn văn hóa, hiểu biết dân gian của các họa sĩ. Ai đã từng đọc, đều thấy mê Kiều, và với con mắt nghệ thuật của các họa sĩ, rất nhiều câu thơ trong Truyện Kiều đều là một bức tranh và có thể phóng tác thành tranh.
1
Nhiều thế hệ họa sĩ Việt Nam đã say mê vẽ Truyện Kiều. Mỗi câu, trang thơ trong Truyện Kiều đều được trau chuốt bởi một bàn tay tài hoa - đại thi hào Nguyễn Du, nên khi chuyển từ thơ sang họa, đều có thể được thể hiện một cách phóng túng. Vì vậy, lớp họa sĩ mỹ thuật Đông Dương nổi tiếng xưa cũng đã vẽ dựa theo gợi ý của những câu thơ lục bát đằm thắm, thiết tha, dung dị mà đầy chất nhân văn đó. Những nhân vật như Thúy Kiều, Thúy Vân, Mã Giám Sinh, Từ Hải... không chỉ là những số phận đóng đinh vào nhiều thế hệ dân Việt Nam mà còn chảy trong lòng các họa sĩ và là những nhân vật được đặc tả nhiều nhất. Thực sự các họa sĩ là những người sáng tạo lần thứ hai cho Truyện Kiều, sáng tạo tâm trạng, phục trang, màu sắc, bối cảnh cho Truyện Kiều thêm đa dạng.
 |
Họa sĩ Phạm Cung cũng đã vẽ khá nhiều tranh về Truyện Kiều với phong cách hiện đại. Đó là những bức: Một mình trước ngọn đèn khuya, Sẵn đây ta thắp một vài nén hương, Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ, Cũng may dây cát được nhờ bóng cây, Chàng Vương quen mặt ra chào, Bốn dây như khóc như than, Kiều và Từ Hải... Người xem nhận ra những nhân vật trong tranh không vận trang phục Việt mà là trang phục Trung Hoa. Có người thắc mắc, ông bảo, đó là trang phục thời nhà Minh bên Tàu. Khi trả lời phỏng vấn, Phạm Cung cũng nói: "Mở đầu Truyện Kiều cụ Nguyễn Du viết: Rằng: năm Gia - Tĩnh triều Minh. Bốn phương phẳng lặng hai kinh vững vàng.... Ai cũng biết Truyện Kiều do cụ Nguyễn Du dựa vào Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, Trung Quốc mà sáng tạo ra.. Những người khác minh họa Kiều mặc áo tứ thân, áo dài... thật là lộn xộn. Theo tôi minh họa là làm sáng tỏ chứ không làm khác đi".
2
Ở thể loại tranh minh họa Truyện Kiều, thì hình ảnh được miêu tả chân thực, chi tiết như mỗi trang thơ đã miêu tả. Loại tranh minh họa tả chân, chỉ dừng ở mức độ minh họa, người họa sĩ vẽ làm sao cho khéo léo, thể hiện được trung thành tính cách nhân vật như Nguyễn Du đã miêu tả là thành công, chứ không thể nào phóng túng như tranh sáng tạo. Nhiều họa sĩ vẽ tranh minh họa nghiêng về bề nổi, cốt gây ấn tượng cho bức vẽ, tác động vào thị giác của người xem. Người vẽ loại tranh này cũng phải hiểu những biến cố trong cuộc đời mỗi nhân vật để thể hiện. Vào năm 2004 họa sĩ Lê Anh Tuấn đã cho ra đời cuốn sách "Tranh minh họa Truyện Kiều", tập hợp những tranh minh họa do ông sưu tầm qua nhiều ấn phẩm từng được xuất bản bằng chữ Nôm, chữ Quốc ngữ từ năm 1875 đến nay và những tác phẩm Truyện Kiều được dịch và in ở Pháp, Trung Quốc, Ba Lan, Nga, Tiệp Khắc, Nhật Bản, Đức, Anh... Những họa sĩ vẽ về các nhân vật trong Truyện Kiều, có mặt trong sách đều là những người tài danh: Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Sáng, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Tường Lân, Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái, Nguyễn Tiến Chung.... Các nhân vật như Thúy Kiều, Thúy Vân, Từ Hải với y phục đã được Việt hóa và được thể hiện qua nhiều chất liệu như sơn mài, thuốc nước, khắc gỗ, bột màu, lụa... với sự đa dạng về chất liệu, đã làm nên sự đa dạng trong thế giới tranh minh họa.
3
Vẽ về Truyện Kiều, hẳn là chẳng họa sĩ nào bỏ qua chuyện sẽ vẽ về nàng Kiều, nhân vật chính của truyện, một người "Mai cốt cách, tuyết tinh thần". Nguyễn Du diễn tả đôi mắt đẹp của Thúy Kiều long lanh như nước hồ thu, mờ ảo như nét núi mùa xuân, khiến cho hoa ghen tức vì không tươi thắm bằng và liễu giận hờn vì không được xanh tốt bằng những câu thơ đầy ước lệ như: "Làn thu thủy, nét xuân sơn/Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh". Đọc thơ thì ai cũng biết Kiều đẹp, nhưng chưa ai nhìn thấy một nàng Kiều thật ngoài đời. Vậy thì, để vẽ được nàng Kiều như trong thơ không phải là chuyện đơn giản. Ngay cả chuyện nàng Kiều thường dùng đàn gì, cũng gây ra các cuộc tranh cãi.
Trong bài "Mạn đàm âm nhạc trong Truyện Kiều" của giáo sư - tiến sĩ âm nhạc Trần Văn Khê đã viết: "Có thể nói hầu hết các ấn bản Truyện Kiều của chúng ta đều vẽ hình Thúy Kiều ngồi ôm cây tỳ bà có thân đàn hình bầu dục. Theo tôi thì điều này không chính xác bởi lời thơ đã ghi rõ: "Trên hiên treo sẵn cầm trăng" mà cầm trăng là nguyệt cầm, loại đàn có thùng hình tròn như mặt trăng. Có người lại cho rằng Kiều sử dụng đàn nguyệt, nhưng đàn nguyệt chỉ có hai dây trong khi đàn của Kiều có bốn dây to nhỏ nên vần cung thương. Một điều khẳng định là Thúy Kiều đã sử dụng một loại hồ cầm: "Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương". Thông thường chữ hồ cầm - nghĩa là đàn của rợ Hồ - dùng để chỉ cây đàn nhị. Nhưng xem trong sách Thích Danh và tự điển Từ Nguyên - Từ Hải của Trung Hoa thì hồ cầm không chỉ là tên gọi đàn nhị mà cả đàn tỳ bà nữa.
Các nhạc sĩ cho rằng, Kiều có đến 15 năm lưu lạc, nàng có nhiều lần đàn, lại đàn ở nhiều nơi, một người có tài đàn hát như Kiều thì có thể sử dụng được nhiều loại đàn dây. Vì vậy các họa sĩ minh họa nhiều loại đàn, dáng đàn khác nhau trong Truyện Kiều cũng không có gì là khó hiểu. Cho nên, mỗi họa sĩ một sự tưởng tượng, và những "phiên bản" Kiều ôm đàn trên tranh cứ thế ra đời.
Vãn Tình