Bảo tồn nguồn gen – nền tảng nâng cao giá trị dược liệu Việt
Việt Nam hiện có hơn 5.000 loài cây thuốc, trong đó khoảng 500 loài có tiềm năng phát triển hàng hóa. Viện Dược liệu đang bảo tồn hơn 1.500 nguồn gen quý, đồng thời chuyển giao quy trình trồng, thu hái đạt chuẩn GACP-WHO cho nhiều địa phương.
Theo các chuyên gia, nâng cao giá trị dược liệu Việt chính là quá trình chuẩn hóa và bảo tồn nguồn gen quý, chọn tạo giống cây tốt, khỏe, giàu dược chất, bảo đảm nguồn nguyên liệu chất lượng cao và bền vững. Khi khoa học công nghệ gắn liền với tri thức bản địa, dược liệu Việt sẽ trở thành ngành kinh tế xanh có giá trị gia tăng cao.
Tại nhiều xã miền núi Nghệ An, người dân tham gia trồng lan thạch hộc tía, tam thất Bắc, đẳng sâm trên 5 ha đất rừng, thu nhập tăng 30–40% so với trồng keo trước đây. Không chỉ cải thiện kinh tế, họ còn được tập huấn kỹ thuật, hiểu cách gìn giữ thảm thực vật rừng.
Tại Tuyên Quang, mô hình trồng sa nhân tím, hà thủ ô, đẳng sâm dưới tán rừng hồi và keo giúp bà con có thu nhập 50–70 triệu đồng/năm. Người dân không còn phải đi khai thác rừng tự nhiên mà vẫn có kế sinh nhai ổn định. Đặc biệt, khi doanh nghiệp và hợp tác xã bao tiêu đầu ra, cuộc sống bà con dần ổn định hơn, con cái được đến trường, gia đình có điều kiện chăm sóc sức khỏe tốt hơn.
Những thay đổi này cho thấy, khi cây dược liệu được đưa vào mô hình sinh kế, nó không chỉ tạo thu nhập, mà còn giúp nâng cao chất lượng sống, giảm nghèo bền vững cho cộng đồng vùng sâu, vùng xa.
Khoa học – công nghệ mở rộng chuỗi giá trị cây thuốc Việt
Để nâng cao giá trị dược liệu Việt, Nhà nước đã triển khai Chương trình phát triển dược liệu quốc gia giai đoạn 2021–2030, ưu tiên cho các vùng DTTS&MN. Chính sách này hướng đến xây dựng chuỗi vùng trồng – sản xuất – chế biến, kết nối "4 nhà": Nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và nông dân.
Theo TS. Phan Thúy Hiền, Phó Viện trưởng Viện Dược liệu cho hay muốn phát triển hiệu quả, cần bắt đầu từ gốc – là khoa học và người dân:
"Cần xác định các cây thuốc chủ lực phù hợp từng vùng sinh thái, chuẩn hóa quy trình canh tác, bảo đảm chất lượng dược chất. Quan trọng hơn, người dân phải được đào tạo, được hưởng lợi từ chuỗi giá trị – đó mới là phát triển bền vững thực chất".
Hiện Viện Dược liệu và các địa phương đang áp dụng nhiều công nghệ tiên tiến: nuôi cấy mô, chọn lọc giống sạch bệnh, truy xuất nguồn gốc bằng mã QR, kiểm soát dược chất theo tiêu chuẩn quốc tế. Một số vùng như Lào Cai, Đà Nẵng, Quảng Ngãi… đã hình thành chuỗi liên kết chế biến sâu, sản xuất cao dược liệu, tinh dầu, trà thảo mộc, nâng giá trị sản phẩm gấp nhiều lần.
Khi người dân được tham gia vào quy trình sản xuất hiện đại, họ không chỉ là người trồng cây mà còn trở thành người làm chủ tri thức nông nghiệp. Thu nhập ổn định, sinh kế được bảo đảm, bà con dần chuyển từ "trồng để bán" sang "trồng để phát triển lâu dài". Đây chính là giá trị nhân văn lớn nhất mà chương trình phát triển dược liệu mang lại.
Từ "giữ rừng" đến "sống cùng rừng"
Sự thay đổi ở các vùng trồng dược liệu cho thấy, cây thuốc không chỉ giữ rừng, mà còn giữ người. Bà con giờ đây xem rừng là "ngân hàng xanh" của cuộc sống, là nơi họ gửi gắm niềm tin và tương lai.
TS. Phan Thúy Hiền khẳng định: "Bảo tồn và phát triển dược liệu không thể tách rời cộng đồng địa phương. Khi người dân có thu nhập từ rừng, họ chính là những người giữ rừng hiệu quả nhất. Dược liệu vì thế trở thành cầu nối giữa bảo tồn thiên nhiên và phát triển kinh tế".
Những vườn thuốc xanh dưới tán rừng không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, mà còn nâng cao chất lượng cuộc sống, cải thiện dinh dưỡng, sức khỏe và giáo dục cho bà con vùng cao. Khi đời sống vật chất được cải thiện, tinh thần người dân cũng phấn chấn, góp phần ổn định xã hội, bảo vệ rừng và lan tỏa giá trị bền vững của dược liệu Việt.
