Cứ mỗi năm đi qua, dữ liệu từ nhiều phòng khảo nghiệm trên thế giới cho thấy số lượng và chất lượng tinh trùng ở nam giới có chiều hướng sụt giảm. Bên cạnh những nguyên nhân truyền thống như hút thuốc, rượu bia, thói quen sống ít vận động, các chuyên gia hiện nay đang chỉ ra hai tác nhân mới từ môi trường: microplastics – các mảnh nhựa cực nhỏ có khả năng xâm nhập cơ thể – và kim loại nặng tích tụ từ không khí, nước và thực phẩm. Cả hai đang âm thầm ảnh hưởng đến sinh tinh và nội tiết tố nam, và vì thế yêu cầu cần được hiểu rõ hơn để bảo vệ sức khỏe sinh sản phái mạnh.
Các hạt microplastics được phát hiện trong tinh hoàn và tinh dịch người qua kính hiển vi điện tử.
Microplastics — những "hạt" nhựa nhỏ, tác động lớn
Microplastics (MPs) là những mảnh nhựa có kích thước nhỏ hơn 5 mm, đến từ việc phân rã nhựa lớn, hoặc từ sản phẩm nhựa vi mô (như microbeads). Chúng xâm nhập cơ thể người qua đường thức ăn, nước uống, không khí và thậm chí qua da. Hàng loạt nghiên cứu động vật và gần đây là người cho thấy: MPs có thể tích tụ trong mô sinh dục nam, tinh dịch và tinh hoàn; dẫn đến giảm số lượng tinh trùng, giảm khả năng di chuyển và gia tăng tinh trùng dị dạng.
Cơ chế tác động bao gồm: gây stress oxy hóa, viêm mô, phá vỡ hàng rào máu – tinh hoàn, và làm rối loạn hormone sinh dục. Ngoài ra, nhựa còn có thể mang các chất hóa học gây rối loạn nội tiết (EDCs) như bisphenol, phthalates, PFAS – từ đó tác động kép lên sinh sản nam giới.
Một nghiên cứu gần đây phát hiện microplastics trong mẫu tinh dịch và tinh hoàn người, đặt ra nghi vấn rõ ràng về mối liên hệ giữa ô nhiễm nhựa và khả năng sinh sản nam.
Kim loại nặng
Kim loại nặng như chì (Pb), cadmium (Cd), thủy ngân (Hg), arsenic (As) thường bị xem là chất ô nhiễm từ công nghiệp hoặc môi trường nghề nghiệp. Tuy nhiên, tác động lên sức khỏe sinh sản nam đang được ghi nhận rõ hơn. Các nghiên cứu tổng hợp cho thấy, nam giới có tiếp xúc cao với các kim loại này thường có số lượng tinh trùng thấp hơn, khả năng di chuyển tinh trùng kém hơn, và hình dạng tinh trùng bất thường hơn.
Cơ chế tác động diễn ra qua: stress oxy hóa mạnh mẽ, tổn thương mô tinh hoàn và tế bào sản xuất tinh trùng, rối loạn hormone sinh dục, và phá vỡ khả năng bọc bảo vệ tinh hoàn. Ví dụ, cadmium có thể làm tổn thương hàng rào máu – tinh hoàn, trong khi chì ảnh hưởng tới enzyme và làm giảm khả năng sinh tinh.
Khi microplastics và kim loại kết hợp thành "hiệu ứng cộng hưởng"
Mới đây, các chuyên gia cảnh báo rằng tác động từ microplastics và kim loại nặng không diễn ra độc lập mà có thể kết hợp tạo thành "hiệu ứng cộng hưởng". Cụ thể, microplastics có khả năng hấp thụ và mang theo kim loại nặng hoặc các chất hữu cơ độc hại vào mô cơ thể, làm tăng sinh khả dụng và độc tính. Điều này nghĩa là nam giới tiếp xúc song hành với ô nhiễm nhựa và kim loại có nguy cơ cao hơn gấp nhiều lần so với tiếp xúc riêng lẻ.
Một nghiên cứu trên động vật cho thấy khi tiếp xúc đồng thời nanoplastics và manganese, tinh trùng giảm mạnh, hormone testosterone bị rối loạn và mô tinh hoàn bị tổn thương rõ rệt.
Tác động lên kết quả tinh dịch đồ và hormone sinh dục
Những thay đổi cụ thể trong tinh dịch đồ nam giới liên quan đến ô nhiễm môi trường bao gồm:
- Giảm mật độ tinh trùng (sperm concentration).
- Giảm độ di động (motility) và khả năng di chuyển tiến tới (progressive motility).
- Tăng tỷ lệ tinh trùng dị dạng (teratozoospermia).
- Tăng fragmentation (gãy DNA tinh trùng) — mặc dù nhiều nghiên cứu còn đang mở rộng xác thực.
- Thay đổi hormone sinh dục: giảm testosterone, tăng estrogen "ngoài kế hoạch", thay đổi LH/FSH – nhất là khi tinh hoàn chịu tổn thương.
Điều này đồng nghĩa với việc nam giới có kết quả tinh dịch đồ kém mà không rõ nguyên nhân cần được xem xét tới ô nhiễm môi trường như một yếu tố không thể bỏ qua.
Nam giới nên kiểm tra tinh dịch đồ định kỳ và hạn chế tiếp xúc nhựa, kim loại nặng để bảo vệ khả năng sinh sản.
Nam giới bảo vệ khả năng sinh sản bằng cách nào?
Với xu hướng ô nhiễm môi trường gia tăng, các chuyên gia đề xuất nam giới cần chủ động bảo vệ khả năng sinh sản như sau:
- Hạn chế tiếp xúc nhựa dùng một lần: giảm sử dụng chai nhựa, hộp nhựa dùng lại, tránh làm nóng nhựa khi dùng chứa đồ nóng.
- Chọn dụng cụ ăn uống thay thế như thủy tinh, inox thay vì nhựa.
- Giữ vệ sinh và bảo vệ nơi làm việc: nếu làm việc trong môi trường có bụi kim loại hoặc hóa chất, cần dùng đồ bảo hộ, tắm rửa sau ca làm.
- Khám sức khỏe sinh sản định kỳ: bao gồm xét nghiệm tinh dịch đồ, hormone sinh dục, và xét nghiệm môi trường nếu nghi ngờ tiếp xúc cao.
- Tăng cường thực phẩm giàu chất chống oxy hóa: rau xanh, trái cây có màu sắc mạnh (chứa anthocyanin) có thể giúp giảm tác động tiêu cực từ ô nhiễm.
- Giảm các yếu tố nguy cơ khác: bỏ thuốc lá, hạn chế rượu, giữ cân nặng hợp lý, tránh nhiệt độ tinh hoàn cao (ngồi lâu, xông hơi quá mức).
Ô nhiễm từ microplastics và kim loại nặng là hai trong số các thách thức môi trường lớn hàng đầu đang ảnh hưởng đến sức khỏe sinh sản nam giới. Tinh dịch đồ kém, số lượng tinh trùng thấp, khả năng di động kém — tất cả có thể chịu ảnh hưởng đáng kể từ các chất ô nhiễm này. Việc ý thức về môi trường – từ cách sử dụng đồ nhựa đến lựa chọn nghề nghiệp – đóng vai trò then chốt. Đồng thời, nam giới cần chủ động khám sức khỏe sinh sản để phát hiện sớm và can thiệp kịp thời.
