Một trong những công trình đồ sộ của ông- Lãng du trong văn hóa Việt Nam - chính là tập hợp những bài báo học giả đáng kính viết cho tờ báo của ngành y trong gần 20 năm. Hiện giờ, ông vẫn giữ chuyên mục độc đáo của báo ở số chủ nhật mỗi tuần - Cảo thơm lần giở, viết về những nhà văn hóa tầm thế giới cũng như tổng hợp những câu tinh hoa họ viết.
Vâng! Mừng thật. Mừng lắm lắm bác Hữu Ngọc ạ. Cụ Đỗ Phủ bảo: “Nhân sinh thất thập cổ lai hy”. Theo bản dịch của Cụ Hồ: “Người thọ bảy mươi xưa nay hiếm”.
Ông Hữu Ngọc không phải bảy mươi, mà vượt rất xa cái tuổi “xưa nay hiếm” ấy. Cứ như lời ông nói với tôi thì ông sinh năm 1918. Khi đó, bố mẹ tôi còn chưa ra đời. Nhiều văn nghệ sĩ nổi tiếng, thuộc lứa tuổi đàn em của ông, như Tố Hữu, Tô Hoài, Huy Cận, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Văn Cao, Nguyễn Đình Thi... giờ cũng đã thành người ở cõi thương nhớ rồi. Có người ra đi đã mấy chục năm. Vậy mà Hữu Ngọc vẫn dẻo dai “sánh bước cùng thời đại”, hay nói như ngôn ngữ của ông, “cứ lang thang như một áng mây giời”.
Nhà văn hoá Hữu Ngọc và vợ.
Nói trộm vía, nhiều lúc ngắm Hữu Ngọc, không hiểu sao, tôi cứ có cái cảm giác rợn ngợp như đang đứng trước một con khổng long vừa hiện hình người. Hữu Ngọc quả là một con khổng long kỳ vĩ.
Ở cái tuổi trên một trăm, vậy mà hàng ngày, Hữu Ngọc vẫn cậm cạch cuốc bộ từ nhà riêng ở khu Vạn Bảo đến cơ quan 46 Trần Hưng Đạo. Chặng đường dài hơn chục cây số đi về. Hữu Ngọc có thời là Chủ tịch Quỹ Văn hóa Thuỵ Điển và kiêm luôn cả Chủ tịch Quỹ Văn hóa Đan Mạch. Chỉ tính riêng ở Quỹ Thuỵ Điển mà tôi được biết, trong 5 năm hoạt động, ông đã cùng các cộng sự, tham mưu giúp Thuỵ Điển tài trợ cho hàng ngàn công trình, hạng mục, khôi phục lại nhiều di sản văn hóa quý giá mà bấy lâu chìm lấp trong cỏ dại. Tôi đã nhiều lần đi thực địa cơ sở cùng Hữu Ngọc. “Đánh đu” với Hữu Ngọc mệt lắm. Nói như Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành, đi với bác Ngọc thì no kiến thức, nhưng đói cái bụng và bải hoải toàn thân. Không thể “đấu vật” với bác Ngọc được!
Kể cũng lạ. Tôi không ngờ một ông cụ có tuổi cao tít tắp mà vẫn leo núi thoăn thoắt như một con sóc rừng. Hữu Ngọc dường như không có tuổi già. Ông như một bộ cốt đã hóa thạch. Thời gian dường như không thể “đánh” được vào con người trần gian này. Không biết bí kíp nào đã cho ông cụ một sức lực dẻo dai đến thế? Có lẽ một phần là chất lượng sống. Mà sống, với Hữu Ngọc, là lao động. Lao động không ngừng. Nói như Xuân Diệu: “Mắt luôn lục lọi, óc luôn kiếm tìm”. Hữu Ngọc lúc nào cũng cuồn cuộn như một dòng sông chảy xiết. Tôi có cảm giác chỉ một tích tắc dừng lại, có lẽ cái cơ thể đã quánh lại thành một bộ cốt sống kia sẽ tan rữa ra như cát bụi.
Nhưng Hữu Ngọc không thể tan rữa. Ông luôn phát triển trong thế vận động. Là người giỏi nhiều ngoại ngữ, am tường nhiều nền văn hóa nhân loại, lại đi nhiều, đọc nhiều, Hữu Ngọc là người Việt Nam, nhưng ông cũng là công dân toàn cầu. Ông kết hợp và tận dụng được cùng một lúc cả hai “nguồn lực” đó. Đây chính là “bí kíp” giúp Hữu Ngọc hơn người. Bằng con mắt của một người thuần Việt, ông nắm bắt được những vẻ đẹp của những nền văn minh nhân loại. Và bằng con mắt của nhân loại, ông phát hiện ra được những tinh chất đặc sắc của Việt Nam mà nhiều khi người Việt ở trong nước lại không thể nhìn ra. Tất cả những năng lực ấy, Hữu Ngọc đều bộc lộ qua hai phương tiện: Viết và nói bằng một tư duy rất hiện đại. Nghĩa là chữ ít, nhưng lượng thông tin lại nhiều. Đó là loại văn chương điện tín. Mỗi chữ là một ký tự thông tin. Văn Hữu Ngọc là lối văn mộc, không son phấn, văn hoa. Ông thường loại bỏ những giao đãi rườm rà, tước hết những “phụ tùng” không cần thiết, chỉ còn lại cái cốt lõi mà không thể giản lược thêm được nữa, để chuyển tải tới bạn đọc những gì mà ông muốn bộc lộ, chia sẻ. Bởi thế, các tập sách của Hữu Ngọc thường rất dày, có cuốn đến cả ngàn trang khổ lớn, nhưng người đọc vẫn không thấy dài. Nhiều bài viết chỉ phong phanh mấy trăm chữ nhưng lượng thông tin lại nhiều hơn cả một công trình nghiên cứu nhiều chữ mà ít nghĩa của một nhà văn hoá nào đó. Có lẽ cũng vì thế, Tiến sĩ Nghệ thuật Đức Gunter Giesenfeld, đã gọi ông là “bậc thầy của những bài ký ngắn”.
Đấy là một nhận xét khá tinh tế.
Cũng bằng lối viết cô đọng, bàn về tính cách người Mỹ, Hữu Ngọc không cần bình luận gì cả. Ông chỉ dẫn lời GS. Gari Athen, chuyên gia Trường đại học Iowa. Cứ như lời vị giáo sư này, thì ở nhiều nước, đặc biệt là các nước châu Á, người nói thường lựa chiều người nghe, vừa lòng người nghe. Thích gì thì nói nấy để được lòng. Với người Mỹ, như thế là bất lương, là lừa đảo, vì giá trị cao nhất là sự thật. Sự thật cao hơn cả lễ phép và xã giao. Khi thương lượng để ký hợp đồng, người Mỹ không quanh co, khéo léo, mà đi thẳng vào những điều khoản cam kết. Đi đường, người Mỹ hỏi: “Đến làng X gần nhất bao xa?” Nhiều khi để khách đi đường đỡ mệt, đỡ ngại, người kia có thể đáp: “Ồ, gần lắm, ở ngay dưới kia thôi!” Người khách Mỹ lái xe đi cả đêm, chửi rủa người chỉ đường lừa đảo. Nếu người Mỹ được hỏi đường, họ sẽ trả lời ngay: “Còn xa đấy. Đến dăm chục cây đấy!”. Khách sẽ thất vọng, mệt mỏi, nhưng biết rõ sự thật.
Bàn về các làng quê truyền thống Việt Nam, Hữu Ngọc cho rằng, do chiến tranh, do kinh tế thị trường, lại ảnh hưởng văn hoá phương Tây, các làng truyền thống của Việt Nam, hầu hết đã ít nhiều bị “ô nhiễm” văn hóa. Có chăng, chỉ còn mỗi làng Đường Lâm. Cũng theo Hữu Ngọc, Đường Lâm có thể xem là mẫu làng truyền thống Việt Nam duy nhất còn lại khá hoàn hảo, ít bị ô nhiễm nhất. Nhà nghiên cứu văn hóa Thái Lan Thainatis nói với Hữu Ngọc rằng: “Cần thiết phải cảnh báo để người dân nhận thức về di sản văn hóa của mình trước khi nó bị lãng quên và bị con người cùng thời gian hủy diệt. Đường Lâm vừa là thắng cảnh đẹp, vừa được tạo nên bởi chính bàn tay của người Việt Nam - đó chính là văn hóa văn minh của nước Việt Nam có một lịch sử lâu dài... Cảnh đẹp Hạ Long là do thiên nhiên tạo nên, không giống như Đường Lâm chỉ do con người tạo dựng”. Cảnh quan Đường Lâm dường như vẫn giữ được vẻ xưa. Nói như hoạ sĩ Phan Kế An, trước kia theo tục lệ làng, không ai được xây dựng nhà cao hơn mái đình. Tuy lệ ấy đã nhạt đi, có vài ba nhà cao tầng được xây nhưng không đáng kể. Cái chính ít xây là do dân nghèo, nông nghiệp là chính, buôn bán ít, nghề phụ chỉ có một số nghề truyền thống: Giò chả, nuôi gà, làm kẹo bột, chè lam, bánh bỏng, dệt vải và làm tương. Đưa ra mấy thông tin như thế, rồi Hữu Ngọc bình một câu sắc lẻm mà không kém phần chua xót: May quá! Không ngờ chính “cái nghèo đã cứu vớt được một di sản văn hóa đang bị hủy diệt”.
Không ít người đã đi Côn Minh bằng đường xe lửa. Nhưng không mấy ai để ý đến con đường sắt này. Trong một bài viết rất ngắn về Lào Cai, mảnh đất biên cương nơi địa đầu tổ quốc, Hữu Ngọc cho ta biết: Đường xe lửa Lao Cai - Côn Minh, hoàn thành năm 1910, mà Thực dân Pháp khoe là một kỳ công kỹ thuật và một thắng cảnh du lịch: “Đây là một trong những đường xe lửa ngoạn mục nhất và hiểm trở nhất châu Á. Nó băng qua những quang cảnh đa dạng, khi thì đi sâu vào rừng nhiệt đới bao la, khi thì trèo những ngọn núi cheo leo, khi thì uốn khúc ở bên đáy vực thẳm” (Sách hướng dẫn du lịch Madrolle 1932 Paris). Nếu chỉ dừng lại như thế, đoạn văn chẳng ấn tượng gì, cũng không có giá trị gì ngoài một chi tiết thông tin về năm ra đời của con đường sắt. Nhưng Hữu Ngọc đã đẩy lên một nấc nữa: “Có điều cuốn sách này không nói là xây dựng tuyến đường này, công ty Xe lửa Vân Nam của Pháp đã làm chết năm vạn “cu li” Trung Quốc và Việt Nam”. Và thế là ngay lập tức, ta sẽ nhìn con đường sắt ấy bằng một con mắt khác.
Cũng đề cập đến mảnh đất địa đầu Tổ quốc này, Hữu Ngọc còn bàn đến một địa danh với mấy tình tiết khá thú vị. Cũng theo lời Hữu Ngọc, thị xã Lào Cai, theo nhân dân kể lại thì địa danh Cốc Lếu cũng mang ý nghĩa bảo tồn văn hóa Việt: Cốc Lếu có nghĩa là gốc gạo. Đồn rằng theo lệnh Minh Mạng, người Việt ở đâu đều phải trồng cây gạo để đánh dấu lãnh thổ. Hóa ra thời xưa, cha ông ta đã cắm mốc lãnh thổ bằng... cây.
Hữu Ngọc có nhiều trang viết với những chi tiết đặc sắc như thế. Ngoài trang viết, ông còn có những cuộc giao lưu quốc tế rất ấn tượng. Tôi cũng đã nhiều lần ngồi dự những cuộc gặp gỡ của ông. Những lúc ấy, Hữu Ngọc rất linh hoạt, khi nói tiếng Anh. Lúc chuyển tiếng Pháp, lúc lại quặt sang tiếng Đức. Ai hỏi ông bằng tiếng nước nào thì ông trả lời bằng tiếng nước đó. Hữu Ngọc có khả năng thôi miên người nghe bằng khối lượng kiến thức khá uyên bác của mình. Chúng ta hãy nghe chính những khán giả của ông bộc lộ:
“Xin vô cùng đa tạ bài nói tuyệt vời của ông Hữu Ngọc ở Trung tâm văn hóa Nhật Hawaii. Tất cả chúng tôi đều bị cuốn hút nghe ông kể về dĩ vãng và hiện tại ở Việt Nam” (Paul Rehob - Chủ tịch Phòng Thương mại Việt - Mỹ ở bang Hawaii - Mỹ).
“Bài thuyết trình của ông Hữu Ngọc thực là hoàn hảo. Có một thành viên trẻ của đoàn chúng tôi còn bảo phần của ông Ngọc là điểm hay nhất của cả chương trình nói chung. Bản thân tôi thấy ông Hữu Ngọc sử dụng kỹ năng sư phạm hiện đại rất điêu luyện cho vốn hiểu biết sâu sắc của mình. Tôi ước ao giá được nghe bản thuyết trình này sớm hơn, khi tôi bắt đầu công tác ở Hà Nội. Một bài thuyết trình thật sáng giá” (Bjorn Lasson, Phụ trách đoàn 30 chuyên gia và nhà doanh nghiệp Thuỵ Điển trong chuyến thăm Việt Nam).
“Đối với nhà trí thức Việt Nam ưu tú này - Ông Hữu Ngọc - ngôn ngữ của chúng ta, di sản nghệ thuật của chúng ta, toàn thể nền văn hóa của chúng ta, là bộ phận của nền văn hóa riêng của ông, bên cạnh nền văn hóa dân tộc, gắn chặt nhau và cùng tỏa sáng” (Charles Foruniau - Tiến sĩ sử học Pháp - Hội trưởng Hội Pháp - Việt hữu nghị)
“Ông Hữu Ngọc quả là một người phi thường - điểm nổi bật nhất ở Hội nghị Quốc tế là nghe ông Hữu Ngọc nói chuyện”.
“Hay đến sửng sốt”.
“Hữu Ngọc gây ấn tượng mạnh trong tôi. Rất khiêm tốn! Rất thông minh! Rất khoan dung! Và rất Hữu Ngọc!”
“Tôi bàng hoàng vì chỉ nửa giờ gặp ông Hữu Ngọc, tôi hiểu văn hóa Việt Nam bằng cả bấy lâu tôi đọc bao nhiêu cuốn sách và tìm hiểu nền văn hoá của dân tộc ông. Tôi vô cùng cảm ơn ông” (Bruno- Nhà ngoại giao Bỉ).
Ta có thể còn gặp rất nhiều những tiếng reo vui như thế của bạn bè quốc tế trong các trang báo chí nước ngoài.
Có nhà nghiên cứu từng được nhiều lãnh đạo ca tụng, lại được Nhà nước trao nhiều danh hiệu cao quý, nhưng hàm lượng trí tuệ trong những công trình của họ lại không có bao nhiêu, thậm chí khua khoắng mãi cũng chẳng có gì cả. Nhưng Hữu Ngọc, một anh hùng lao động thật sự, với những đóng góp rất lớn cho đất nước, đặc biệt ở lĩnh vực văn hóa, với những giá trị đích thực thì hầu như chẳng có mấy ai biết.
Tôi cũng muốn nói thêm một điều gì đó về ông. Nhưng rồi tôi lại im lặng. Tấm gương lao động của ông, sự khiêm nhường của ông quả rất đáng kính trọng. Ở cái tuổi trên một trăm rồi mà ông vẫn miệt mài lao động. Lao động với chất lượng rất cao. Hữu Ngọc đang sung sức. Ông vẫn đang đi. Trước mặt tôi vẫn thấp thoáng tấm lưng ông. Tấm lưng lầm lụi trong gió bụi của một người đang vượt núi...