Trong quá trình nuôi con bú, một số bà mẹ có thể phải dùng thuốc như thuốc tránh thai hoặc thuốc điều trị một bệnh nào đó mắc phải. Tuy nhiên, các thuốc đều có thể ảnh hưởng tới sự bài tiết sữa của người mẹ. Dưới đây là một số thuốc có thể ảnh hưởng đến sự ức chế hoặc tăng tiết sữa.
Bình thường, sự tổng hợp và bài tiết sữa mẹ được điều hòa và kiểm soát chủ yếu thông qua prolactin, một hormon được bài tiết từ tuyến yên. Tăng nồng độ prolactin trong máu là yếu tố quyết định sự bài tiết sữa. Nồng độ của hormon này thường tăng cao nhất trong 2 tuần đầu sau đẻ, sau đó giảm dần và trở về mức bình thường sau 6 tháng. Bài tiết prolactin được điều hòa và ức chế bởi các chất dopamin trong não. Bình thường nồng độ prolactin trong máu thấp ở phụ nữ không mang thai. Hầu hết các tác động của thuốc đối với quá trình tiết sữa đều thực hiện thông qua hormon này.
Những thuốc gây ức chế tiết sữa
Một số thuốc như estrogen, testosteron, progestin, pseudoephedrin và các dẫn xuất ergot như bromocriptin, ergotamin, cabergolin được ghi nhận có khả năng gây mất sữa ở người mẹ do thuốc làm giảm bài tiết prolactin từ tuyến yên hoặc ức chế hoạt tính của hormon này trên các mô tạo sữa.
Tư vấn dùng thuốc cho bà mẹ sau sinh. Ảnh: TM
Estrogen: Mặc dù chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ, nhưng có nhiều bằng chứng cho thấy estrogen, một loại nội tiết tố nữ thường dùng trong các viên tránh thai, có khả năng ức chế mạnh mẽ sự tiết sữa ở một số bà mẹ nhạy cảm với thuốc. Các nghiên cứu lâm sàng cho thấy, lượng sữa bài tiết bị giảm rõ rệt nếu các bà mẹ này sử dụng estrogen sớm ngay sau khi sinh. Sự thay đổi này có thể diễn ra nhanh hoặc chậm, một số trường hợp chỉ được phát hiện khi đã có thay đổi rõ rệt. Do đó, tất cả các bà mẹ đang cho con bú, nếu có sử dụng viên tránh thai chứa estrogen, cần được báo trước nguy cơ gây mất sữa của thuốc để lưu ý phát hiện sớm.
Progestin: Mặc dù progestin có thể gây mất sữa ở một số phụ nữ dùng thuốc này quá sớm sau khi sinh, nhưng nguy cơ này thấp hơn so với estrogen.
Sau sinh là khoảng thời gian việc bài tiết sữa rất nhạy cảm với tác dụng của các nội tiết tố nữ, do đó, tốt nhất các bà mẹ đang cho con bú nên tránh sử dụng các viên tránh thai trong khoảng thời gian vài tuần đến vài tháng sau khi sinh. Khi có nhu cầu tránh thai, các bà mẹ đang nuôi con bằng sữa mẹ nên sử dụng các viên tránh thai có chứa duy nhất progestin liều thấp.
Thuốc có dẫn xuất ergot: Một số dẫn xuất ergot có thể gây giảm nồng độ prolactin trong máu và do đó gây giảm tiết sữa. Bromocriptin, một dẫn xuất ergot thường sử dụng trong điều trị bệnh Parkinson và u tuyến vú cũng rất có hiệu quả trong việc giảm cương sữa và ức chế tiết sữa. Cabergolin, một dẫn xuất ergot mới hơn có tác dụng tương đương bromocriptin nhưng ít tác dụng phụ gây mất sữa hơn. Nhưng nếu sử dụng cabergolin liều cao 1 lần/ngày sớm ngay sau sinh hoặc liều thấp 2 lần mỗi ngày trong 2 ngày sẽ ức chế hoàn toàn việc tiết sữa.
Pseudoephedrin: Các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm gần đây cho thấy pseudoephedrin, một thuốc có tác dụng giảm phù nề cuống mũi và chống nghẹt mũi cũng có thể gây ức chế tiết sữa. Mặc dù các nghiên cứu về tác dụng của thuốc này đối với việc tiết sữa vẫn đang tiếp tục nhưng các bà mẹ đang nuôi con vẫn nên hết sức thận trọng khi sử dụng pseudoephedrin, đặc biệt trong những tháng cuối của thời gian cho con bú, khi nguồn sữa đã giảm.
Các thuốc kích thích tiết sữa
Ở những bà mẹ bị thiếu sữa do nồng độ prolactin không đủ cao nhưng vẫn có đủ số lượng các nang tạo sữa, việc sử dụng một số thuốc ức chế các thụ cảm thể dopamin ở vùng dưới đồi như: metoclopramid, domperidon, risperidon hoặc các dẫn xuất của nhóm phenothiazin có thể gây tăng tiết prolactin từ tuyến yên và kích thích việc tạo sữa. Metoclopramid và domperidon là hai loại thuốc được sử dụng nhiều nhất cho mục đích này.
Metoclopramide: Khi dùng thuốc này lượng sữa tăng rõ rệt. Lượng thuốc được bài tiết qua sữa rất nhỏ, thường không đủ để gây ảnh hưởng đối với trẻ. Các tác dụng phụ hay gặp nhất đối với bà mẹ là biểu hiện trầm cảm và co thắt dạ dày.
Domperidon: Cũng là một thuốc kích thích bài tiết prolactin nhưng an toàn hơn so với metoclopramide vì không qua hàng rào máu não và do đó không có các tác dụng phụ ở hệ thần kinh. Một số nghiên cứu gần đây cho thấy, domperidon có thể làm tăng thể tích sữa khoảng 44,5% sau 7 ngày dùng thuốc, nồng độ của thuốc trong sữa cũng rất nhỏ (khoảng 1,2 nanogam/ml). Hiện nay, domperidon là thuốc được ưa dùng nhất cho mục đích làm tăng tiết sữa.
Các dẫn xuất của nhóm phenothiazin: Nhóm này cũng có tác dụng ức chế thụ thể dopamin nhưng do có nhiều tác dụng phụ (như gây buồn ngủ, khô miệng, run chân tay...) nên ít được sử dụng để kích thích tăng tiết sữa. Một điều cần lưu ý là các thuốc ức chế thụ thể dopamin chỉ có hiệu quả tăng tiết sữa ở một số người có nồng độ prolactin thấp, những người có nồng độ prolactin lớn hơn 100 nanogam/ml thường không đáp ứng với nhóm thuốc này. Nếu lượng sữa không tăng lên sau một tuần sử dụng, các thuốc kích thích tiết sữa nên được ngừng lại. Việc ngừng các thuốc này nên được tiến hành từ từ, tránh ngừng đột ngột vì có thể gây mất sữa hoàn toàn.
Lời khuyên: Dù sốt ruột do mất sữa, không đủ sữa cho con bú, thì các bà mẹ nuôi con bú hãy bình tĩnh, không nên tự ý mua thuốc này về dùng, mà cần đi gặp bác sĩ để được khám, tìm ra nguyên nhân gây mất sữa và tư vấn sử dụng thuốc an toàn.