Nguyên nhân gây bệnh do virus sởi, thuộc chi Morbilivirus, họ Paramyxoviridae, thường gặp ở trẻ em dưới 5 tuổi và có nguy cơ tử vong nếu không được phát hiện sớm và điều trị phù hợp.
Trẻ sơ sinh được mẹ truyền các kháng thể miễn dịch thông qua nhau thai nhi. Lượng kháng thể có thể tồn tại từ 4 - 6 tháng, do vậy trẻ ít khi mắc sởi trong giai đoạn này. Nhưng kháng thể từ mẹ chỉ có thể bảo vệ trẻ đến tháng thứ 9 sau khi sinh. Đây là lý do tiêm chủng ngừa sởi thường được thực hiện trước 12 tháng. Tuy nhiên, có nhiều lý do nên có 15 - 20% số trẻ đã tiêm chủng vẫn có thể mắc sởi.
Theo y học cổ truyền, bệnh sởi còn gọi ma chẩn hay sa tử do trẻ bị bệnh sởi xuất hiện những nốt đỏ, hơi nổi cao, sờ vào thấy vướng tay như hạt vừng. Nguyên nhân do khí độc đi vào phế, phế chủ bì mao nên có các nốt ban đỏ, khoảng 10 ngày các nốt ban bay mất. Nhưng nếu cơ thể suy yếu, nhiệt thịnh bế ở trong, nhiệt tà quá mạnh không ra ngoài (các nốt ban không mọc) dễ gây biến chứng: viêm phổi, tiêu chảy... Bệnh tiến triển theo 3 giai đoạn: thời kỳ phát sốt, thời kỳ sởi mọc, thời kỳ sởi bay. Ở mỗi giai đoạn có triệu chứng và cách chữa khác nhau.
Sa sâm (rễ khô của cây sa sâm) là vị thuốc trị bệnh sởi thời kỳ sởi bay.
Thời kỳ phát sốt (3 - 4 ngày): Người bệnh bắt đầu sốt, ho, chảy nước mũi, chảy nước mắt, người mệt mỏi, sốt cao dần, rêu lưỡi trắng hoặc hơi vàng, niêm mạc miệng có ban chẩn, xem kỹ vùng tai, gáy, cổ, lưng có một vài điểm ban đỏ (thời kỳ này rất giống khởi phát của các bệnh truyền nhiễm khác, cần chú ý đến dịch tễ học). Phép chữa là tuyên thấu giải độc (giải cơ thấu biểu, tân lương giải biểu). Dùng một trong các bài:
Bài 1: Lá dấp cá 16g, cam thảo đất 12g, rau rệu 16g. Sắc uống.
Bài 2 - Thanh nhiệt giải biểu thang gia giảm: Bèo cái 12g, ngưu bàng tử 10g, thăng ma 8g, thuyền thoái 4g, liên kiều 8g, đậu xị 12g, cát căn 8g. Sắc uống.
Bài 3 - Thăng ma cát căn thang: Thăng ma 4g, cát căn 12g, xích thược 6g, cam thảo 2g. Sắc uống.
Bài 4 - Cát căn giải cơ thang: Cát căn 12g, liên kiều 8g, thuyền thoái 6g, xích thược 6g, bối mẫu 4g, kinh giới 6g, đăng tâm thảo 3g, tiền hồ 5g, ngưu bàng tử 6g, mộc thông 6g, tang bạch bì 5g, cam thảo 2g. Sắc uống.
Thời kỳ sởi mọc (3 - 4 ngày): Xuất hiện các nốt ban sởi, tuần tự từ đầu, mặt, thân mình, lòng bàn tay, bàn chân, mọc càng ngày càng dày, sốt cao, ho nhiều, đại tiện nhão, rêu lưỡi vàng, chất lưỡi đỏ, mạch sác. Phép chữa là thanh nhiệt giải độc. Dùng một trong các bài:
Bài 1 - Tiêu ban hóa chẩn thang: huyền sâm 20g, mạch đông 12g, thạch cao 8g, đan bì 12g, cam thảo 4g, mộc thông 4g, kinh giới 8g, thăng ma 4g, quy vĩ 12g, địa cốt bì 8g. Sắc uống.
Bài 2 - Hóa độc thanh biểu thang: tiền hồ 5g, chi tử 5g, tri mẫu 8g, địa cốt bì 8g, cát cánh 6g, mộc thông 6g, hoàng liên 4g, hoàng cầm 6g, cát căn 12g, liên kiều 12g, ngưu bàng 8g, huyền sâm 8g, thiên hoa phấn 8g, cam thảo 6g, phòng phong 5g, bạc hà 4g, tang diệp 8g, đăng tâm thảo 3g. Sắc uống. Dùng khi các nốt sởi mọc kèm sốt cao.
Bài 3 - Ma hạnh thạch cam thang: Ma hoàng 4g, hạnh nhân 6g, thạch cao (sắc trước) 20g, cam thảo 3g. Sắc uống. Dùng khi sởi mọc có dấu hiệu biến chứng sưng phổi.
Bài 4 - Hóa ban thang: Tri mẫu 8g, huyền sâm 12g, sừng trâu (sắc trước) 24g, cam thảo 4g, gạo tẻ 15g. Sắc uống. Dùng khi sởi mọc có dấu hiệu sốt cao li bì, mê sảng (dấu hiệu nhiễm độc thần kinh).
Bài 5 - Thanh nhiệt đạo trệ thang: hoàng liên sao 2g, hoàng cầm sao 2g, hậu phác sao 2g, chỉ xác sao 4g, binh lang sao 4g, thanh bì 2g, liên kiều 4g, ngưu bàng tử 4g, sơn tra 8g, đương quy 3g, đăng tâm thảo 6g, cam thảo 2g. Sắc uống. Dùng khi sởi mọc có kèm tiêu chảy.
Thời kỳ sởi bay (3 - 4 ngày): Người bệnh sốt có giảm, nhưng còn triều nhiệt do tân dịch giảm, ho, miệng khô, lưỡi đỏ, rêu ít. Phép chữa là dưỡng âm, thanh nhiệt (không được châm cứu). Dùng một trong các bài:
Bài 1 - Ngân hồ mạch đông tán: ngân sài hồ 8g, sa sâm 12g, huyền sâm 8g, long đởm thảo 3g, đảng sâm 8g, mạch đông 6g, cam thảo 4g, đăng tâm thảo 3g. Tán bột hay sắc uống.
Bài 2: hoàng cầm 12g, địa cốt bì 12g, tang bạch bì 8g, mạch môn 8g, sa sâm 8g, lô căn 8g. Sắc uống.
Bài 3: sa sâm 120g, hoài sơn 60g, cam thảo 80g, đậu đỏ 120g, mạch môn 80g, hoàng tinh 80g, lá dâu non 12g, hạt sen 120g. Tán thành bột. Ngày uống 3 lần, mỗi lần 30g.