Đỗ trọng còn có tên tư trọng, ty liên bì. Tên khoa học: Eucommia ulmoides Oliv., là loại cây di thực, mọc ở độ cao trên 1.200m, có ở Lào Cai, Lai Châu, Hà Giang, Hòa Bình. Bộ phận dùng làm thuốc là vỏ thân đã phơi hoặc sấy khô. Theo Đông y, đỗ trọng vị ngọt hơi cay, tính ôn; vào kinh can và thận, có tác dụng ôn thận, tráng dương, làm khoẻ gân cốt, an thai, hạ huyết áp, giảm cholesterol trong máu, trấn tĩnh giảm đau, ngoài ra còn có tác dụng lợi niệu chống viêm. Do đó dùng tốt cho các trường hợp can thận bất túc, đau đầu hoa mắt chóng mặt ù tai, điếc tai, đau lưng mỏi gối, liệt dương di tinh di niệu; phụ nữ có thai cơ thể suy nhược, động thai doạ sẩy thai; tăng huyết áp.
Xin giới thiệu một số món ăn bài thuốc từ đỗ trọng:
Cật lợn xào om tiềm nước đỗ trọng: Đỗ trọng 16 - 20g, cật lợn 1 đôi. Đỗ trọng nấu lấy nước bỏ bã, thêm bột gạo, dấm, dầu ăn, mắm, đường, gia vị chế thành nước canh để sẵn. Cật lợn bóc bỏ màng làm sạch thái lát. Xào cật lợn, gừng, hành, tỏi và gia vị đến chín, vặn nhỏ lửa đổ tiếp nước canh đỗ trọng và chút dấm vào thành bên của chảo xuống cho đến lúc sôi lại lăn tăn, đảo nhẹ cật lợn vài lần là được. Dùng cho bệnh nhân đau lưng, đau thần kinh toạ.
 Xương lợn hầm đỗ trọng, kỷ tử. |
Xương lợn hầm đỗ trọng, kỷ tử: Đỗ trọng 15g, kỷ tử 30g, xương sống lợn 100g, đường phèn lượng thích hợp. Đỗ trọng và kỷ tử nấu lấy nước bỏ bã. Đem nước thuốc với xương sống lợn ninh (lúc đầu đun sôi to lửa, sau nhỏ lửa) đến khi xương tủy nhừ, lấy bỏ xương, cho đường phèn khuấy đều thành dạng canh súp, cho ăn khi đói. Sáng chiều mỗi lần 1 bát con. Liên tục đợt 10 ngày. Dùng cho các trường hợp đau lưng mỏi gối, run mỏi hai chân.
Cháo đỗ trọng đại táo: Gạo nếp 100g, đại táo 10 trái, đỗ trọng 16g. Đại táo và đỗ trọng nấu lấy nước, bỏ bã; sau đó cho gạo nếp vào nấu thành cháo, cho ăn sáng chiều khi đói (ngày 2 lần). Dùng cho thai phụ đau lưng động thai có tác dụng bổ thận an thai.
Canh súp thịt nạc, đỗ trọng, hồ đào: Thịt lợn nạc 120g; đỗ trọng 16g, hồ đào nhục 12g. Thịt lợn rửa sạch, thái lát; cho đỗ trọng, hồ đào nhục và nước, nấu chín nhừ, thêm gia vị vừa ăn. Dùng cho các trường hợp thận hư, đau lưng mỏi gối, cơ thể gầy sút suy nhược, đau đầu hoa mắt chóng mặt, liệt dương di tinh, người cao tuổi thận hư, táo bón, tiểu khó di niệu.
Kiêng kỵ: Người âm hư có nhiệt không được dùng.
Lưu ý: Trên thị trường có nhiều vị thuốc mang tên “Đỗ trọng nam”, là các vỏ thân khi bẻ có các sợi tơ màu trắng. Vị thuốc này có thể lấy từ cây đỗ trọng nam (Paramerria glandulifera Benth.), họ trúc đào (Apocynaceae); vỏ cây san hô (Jatropha multifida L.), họ thầu dầu (Euphorbiaceae); vỏ cây cao su (Hevea brasilenssis (HBK.) Muell. – Arg.), họ thầu dầu (Euphorbiaceae). Hiện nay, chưa có công trình nghiên cứu tác dụng của các vị thuốc này để thay cho đỗ trọng. Cần chú ý khi sử dụng.
TS. Nguyễn Đức Quang