Cho đến bây giờ không ai phủ nhận Tây Nguyên là “một cái mỏ” cho người viết văn. Một đời sống tâm linh bí ẩn, một sự vỡ da đau đớn và khoái lạc, một quá khứ bi hùng, những xô dạt trắc ẩn, những thân phận mông muội và phong phú, những cuộc đời lênh đênh và tự tại, chênh vênh cùng bền vững, khắc khoải cùng an nhiên, khoảnh khắc và dằng dặc... khiến cho có người từng ví Tây Nguyên giống như một thời Nam Mỹ của Mác Két. Nhưng cũng phải công nhận, những gì viết về Tây Nguyên hiện nay đã có chưa tương xứng với kỳ vọng, với tiềm năng...
Có thể kể tên hàng loạt người viết văn ở Tây Nguyên hiện nay. Nhưng trong những cái tên ấy, ai đã để lại dấu ấn với Tây Nguyên, theo nghĩa bản sắc văn hóa, trầm tích tâm linh của vùng đất vốn dĩ mang nhiều bí ẩn, đầy mâu thuẫn tưởng như trái ngược nhưng lại rất thống nhất trong tác phẩm của mình.
Một số người đang sống và viết ở Tây Nguyên nhưng chả có dòng nào về Tây Nguyên, có chăng là nhắc phố núi, chiều mưa, yàng ơi... tức chỉ là cái vỏ hình thức, còn sâu thẳm đời sống Tây Nguyên thì chưa chạm vào được.
Vì sao thế?
Ba chục năm sống và viết ở đất này, cũng chịu khó đọc và chơi với nhiều bạn viết, tôi thử nêu ra ở đây vài nguyên nhân.
 Các nhà văn đi thực tế Tây Nguyên. |
Hiện nay người viết là người dân tộc thiểu số Tây Nguyên rất ít, trong phạm vi hiểu biết hạn hẹp của mình, tôi biết mới chỉ có ở Đăc Lăk, Gia Lai và Lâm Đồng. Đăc Lăk có các chị Linh Nga, Kim Nhất, Nie Thanh Mai, Hờ Trem Knul. Gia Lai có Ksor Bi Tó. Lâm Đồng có Kpa Plin. Chủ yếu họ viết bằng tiếng Kinh. Trong quá trình tác nghiệp, chúng tôi thấy người dân tộc ở Tây Nguyên có những cách dùng từ, dùng hình ảnh rất hay trong các bài dân ca, các trường ca, ví dụ như hình ảnh "cười đầy mồm" trong trường ca Diông Dư mà chúng tôi có tham gia sưu tầm. Những chữ ấy, hình ảnh ấy hầu hết bị triệt tiêu khi sáng tác bằng tiếng Kinh. Các anh, các chị người Tây Nguyên có muốn sáng tác bằng tiếng mẹ đẻ cũng không được, vì sẽ phổ biến như thế nào khi mà bản thân đồng bào, bạn đọc không biết chữ mẹ đẻ. Mà viết bằng tiếng Kinh thì bản thân người Kinh nhiều khi cũng còn lè lưỡi lắc đầu về độ khó, độ phong phú, phức tạp của tiếng Việt.
Với các anh chị người Kinh viết về Tây Nguyên, ngoài một số sống ở ngay Tây Nguyên nhưng không viết gì về Tây Nguyên, một số tạm gọi là thành công khi tên tuổi của họ thường được nhắc đến trên các diễn đàn mỗi khi cần chỉ ra một vài gương mặt cầm bút Tây Nguyên..., còn một số người viết Tây Nguyên rất ngây ngô. Họ chưa sống tận cùng với đời sống Tây Nguyên. Một nhà văn nọ viết truyện, có nhân vật phụ nữ đi mua lông gà lông vịt trong làng dân tộc. Nhà văn này không biết rằng người Tây Nguyên không nhúng nước sôi vặt lông gà như người Kinh mà họ nhúng nước rồi đốt gà. Mà đốt như thế thì lấy đâu lông gà lông vịt mà mua. Chưa hết, khi tả các phong tục thì lẫn lộn lung tung giữa Ba Na với Gia Rai, giữa Ê Đê với Rơ Ngao, cứ đại khái là già làng khấn: Ơi lũ làng, ơi thần sông thần núi thần rẫy thần rừng, rồi thì cái mày cái tao, cái bụng cái rẫy... lẫn lộn giữa tết cơm mới với lễ pơ thi, giữa tượng nhà mồ với hình tượng rau dớn nhà rông, giữa việc đẻ trong rừng với kiêng khem đốt lửa hơ hóng người Kinh... Cái cách ấy là cách nhanh nhất để tuyệt diệt Tây Nguyên bằng văn chương, đồng hóa Tây Nguyên với các vùng đất khác một cách sang trọng và hồn nhiên, bởi khi sách đã in ra, hàng ngàn người đọc và hiệu ứng cứ thế lan truyền.
Ngày xưa, các nhà văn tiền bối như Nguyên Ngọc, Thu Bồn, Ngọc Anh, Trung Trung Đỉnh... đã đánh đổi cả cuộc sống của họ cho những trang văn. Trước hết họ phải tìm cách để sống. Và cái sự tìm cách sống ấy khiến họ phải hòa đồng vào đời sống với đồng bào, họ sống đến tận cùng đời sống ấy, một cách hồn nhiên và đầy gian khổ đau đớn. Còn nhà văn chúng ta bây giờ, nói là ở Tây Nguyên, nhưng phần lớn là sống ở thành phố, ở các khu đô thị, lâu lâu lại đi thực tế. Những cuộc thực tế vài ba ngày ấy chỉ như là cưỡi ô tô ngắm... làng. Ai đó nói không cần đi thực tế vẫn viết được, tôi không tin, bởi nếu không đi thực tế hoặc không sống cùng, làm sao biết được cái lễ đâm trâu nó khác lễ cơm mới như thế nào, cái khố khác cái váy thế nào và sâu xa hơn nữa là chiều sâu tâm hồn tính cách con người như thế nào?
Mong sao Tây Nguyên hùng vĩ của nước ta sẽ được phản ánh đúng với tầm vóc của nó.
Văn Công Hùng