Từ một y tá trong kháng chiến, ông đã trở thành thầy thuốc nổi tiếng người Ba Na với đam mê nghiên cứu cây thuốc núi rừng để chữa bệnh, tăng cường sức dẻo dai cho cộng đồng. Ông là thầy thuốc La Chí Thái, 78 tuổi, ở làng Xí Thoại, xã Xuân Lãnh, huyện Đồng Xuân, Phú Yên...
Chớ làm điều ác
Già Thái kể: “Tôi theo cha leo rừng hái thuốc từ hồi 5 - 7 tuổi; cha tôi dặn rằng: cây quả, lá rừng khi trở thành những thang thuốc chữa trị, cứu người là lộc của núi rừng. Người biết hái lộc là người được các thần linh độ trì, ủy thác chữa bệnh duy trì sự sống con người, là việc phúc đức nối truyền của gia tộc, chớ có làm điều gì ác, làm điều ác sẽ không thoát khỏi sự trừng phạt của Yàng Bor Glaih (sấm sét)”.
Một người làng Xí Thoại lên rừng lấy cây thuốc theo sự hướng dẫn của ông Thái
Lấy đó làm tôn chỉ, cha ông đã trèo đèo, lội suối để tìm những cây thuốc chữa bệnh cho dân làng mà không bao giờ lấy tiền. Thời đó, làng mạc còn hoang dã, đàn ông chỉ mặc độc chiếc khố, đàn bà chỉ có chỉ có cái ên; trong làng đau ốm chỉ biết nhờ thầy mo, thầy cúng. Làng Xí, làng Thoại gộp lại hơn trăm hộ dân, nhưng chỉ mình cha ông biết thuốc, chữa cho nhiều người khỏi bệnh. Ơn ông, vào dịp Tết cúng mừng cơm mới, người ta mang biếu con gà, ché rượu để ông cúng thần. Cực nhất là vào những năm chống càn, chạy giặc Tây, nhà ông chỉ là cái chòi, nhưng như một trạm xá tiền phương phục vụ chữa trị cho bộ đội bị thương bằng đắp lá thuốc tươi trong lúc thiếu thuốc kháng sinh; bốc thuốc chữa căn bệnh sốt rét kinh niên trong dân làng, trong bộ đội...
Đó là những năm tháng ông La Chí Thái học được nhiều ở cha mình về nhận biết cây thuốc và cách chế biến thuốc từ thân, lá, rễ cây rừng. Trong 9 năm kháng chiến, ông Thái còn được học qua một lớp y tá cứu thương, sau học thêm 1 năm lớp trung cấp y dược. Và rồi ông đã trải qua 20 năm phục vụ chữa thương cho bộ đội thời chống Mỹ.
Ông Thái đang phơi các vị thuốc núi rừng.
Đẻ 3 ngày, ra suối tắm
Nhìn những thanh niên vác trên vai những bó cây, không ai ngờ đó là cây thuốc mà ông Thái đã thuê người lên rừng cao lấy về. Mỗi ngày, có 3 - 5 thanh niên trong làng nhận lên núi tìm cây thuốc cho ông. Họ đi từ mờ sáng đến chiều tối mới về làng. Khách thăm bệnh và bốc thuốc chỗ ông thường là những bệnh: viêm gan siêu vi B, suy thận, dạ dày, tá tràng, thấp khớp, bạch đới... Ngoài ra, ông còn dùng thuốc tươi đắp vết thương, sưng nhức, chữa một số bệnh thông thường như: ho khan, nhức đầu, đau mỏi, cảm mạo, thương hàn... Dù ở nơi “cùng núi” nhưng nhờ liên tục cập nhật kiến thức, lý luận y khoa “Đông Tây y kết hợp” nên ông có kiến thức chữa bệnh tốt. Mọi căn bệnh, sự “xuống cấp, trục trặc” của từng người đều được ông lý giải tường tận, dễ hiểu, chứ không “u u minh minh, quan trọng hóa” như nhiều thầy thuốc “thương mại hóa”.
Lật cuốn sổ “nhật ký chữa bệnh” có ghi đầy đủ tên tuổi, ngày và thuốc đã bốc, ông Thái cũng không đếm hết có bao nhiêu người dùng thuốc của ông đã khỏi bệnh. Làng Xí Thoại nằm heo hút trong một hóc núi, vậy mà ngày nào nhà ông cũng có vài người tìm đến bốc thuốc, có hôm vài chục người. Khách xa, ở ngoài vô là Đà Nẵng, Quy Nhơn, Ninh Thuận, Bình Thuận, Hà Nội… và cả ở nước ngoài về. Tết vừa rồi có một sư cô tên Trần Thị Vinh, ở chùa Mật Tông Phúc Hoa - Vũng Tàu, chưa một lần gặp nhưng lại biết rõ họ tên và địa chỉ của ông nên đã gửi thư, quà tặng, cho biết trong đó có người dùng thuốc của ông khỏi bệnh. Khách đến bốc thuốc nhiều nhất là bà con các dân tộc trong khu vực.
Già làng Xí Thoại La Văn Lung tấm tắc: “Mình có ông sui gia người ở huyện Vân Canh (Bình Định) bị đau cột sống nằm liệt một chỗ, uống thuốc của thầy Thái chỉ mới 3 thang thì đi lại được. Gia đình hai bên sướng cái bụng lắm!”. Khác với thuốc đông y thường dùng, một thang đổ 3 chén nước, sắc lại còn một chén; thuốc nam theo cách của ông Thái, cứ cho vào ấm đun sôi, nước đậm màu để uống cả ngày, khi nào cảm thấy màu thuốc đã lợt, nhạt vị thì cho vào ấm thang khác, nấu uống thường xuyên như uống nước trà, cho đến khi khỏi bệnh.
Ông Thái cho biết, với bệnh viêm gan, thuốc của ông chỉ có hiệu nghiệm tiêu trừ và chữa trị khi bệnh còn ở triệu chứng, tiềm ẩn; thuốc có tác dụng là tiêu độc, sát khuẩn, tăng kháng thể, uống vào cơ thể nóng bức; mặc dù đã dặn trước, nhưng có người không chịu nổi cái “nóng nảy” đó nên dùng thức ăn mát giải nhiệt (như trứng vịt lộn) đã làm thuốc mất tác dụng. Còn bệnh đã liệt vào giai đoạn 3, trở thành “ung”, Tây y “bó tay” thì thuốc của ông cũng vô hiệu...
Chúng tôi tò mò về loại thuốc giúp phụ nữ vùng cao “sinh 3 ngày có thể ra suối tắm”. Ông Thái nói: “Đây là bài thuốc bí truyền của đồng bào, không phải ai cũng biết. Bài thuốc này không đến nỗi quá phức tạp, tôi đã bốc cho nhiều phụ nữ sau sinh uống rất hiệu nghiệm, giúp người dùng thuốc có thể sớm ra ngoài, tiếp xúc nước lạnh, chứ không cần phải 3 - 6 tháng như thông thường phụ nữ sau sinh ở nhiều vùng”.
Vợ chồng lương y La Chí Thái
Không bao giờ lớn tiếng
Một đời đam mê làm thuốc cứu người, ông Thái không nghĩ và ỷ mình biết cây thuốc để “bóp chẹt” kiếm tiền. Một thang thuốc chữa gan chỉ 30.000 đồng, các bệnh thông thường từ 10.000 - 20.000 đồng/thang, chủ yếu là để trả công thuê người vào núi cao, suối sâu tìm cây thuốc. Gặp người bệnh có gia cảnh nghèo túng, nhất là đồng bào nghèo khó trong vùng thì ông biếu không, đôi khi còn cho tiền xe về nhà...
Về miền núi Đồng Xuân, chúng tôi được nghe nhắc đến nhiều “kỷ lục” đời thường của gia đình La Chí Thái và ông như một “cánh chim đầu đàn” trong cuộc sống các dân tộc vùng cao nơi đây. Cái nhất đầu tiên là xây dựng nhà ở ngăn nắp, sạch sẽ, ông nói: “Ngành Y đã tập tôi thói quen nếp sống sạch sẽ, sức khỏe đong đầy”.
Từ thuở lập làng, ông đã phá bỏ tập quán lâu đời là chăn nuôi gia súc dưới gầm nhà sàn. Ông chủ trương vận động dân làng và khuyên bảo con cháu nuôi bò, heo phải có chuồng trại riêng, xa nhà ở... để tránh dịch bệnh. Nhà ông dùng nước giếng, khi cả làng chỉ biết có nước suối. Ông cũng là người đầu tiên xây nhà tắm, nhà vệ sinh và thực hiện “ăn chín, uống sôi”. Sắp bước vào tuổi 80, nhưng ông bà chưa một lần đến “thăm” bệnh viện. Mí Minh (vợ ông Thái) nước da đỏ au, còn ông thì săn chắc, đẹp lão trong làn da bánh mật; ai hay ốm đau, thấy sức khoẻ của ông bà mà thèm!
Cái nhất tiếp theo là ông đã thực hiện chủ trương kế hoạch hóa dân số gia đình cách đây 50 năm. Đồng bào miền núi thời ông, chuyện sinh nở cứ tự nhiên như “đẻ cho hết trứng”. Đẻ nhiều, đẻ dày và nhất là mong có nhiều con trai để làm nương, phát rẫy; còn một lý do nữa là để bù vào “trứng lép” của những lần đẻ non, chết nhỏ. Nhưng nhà ông chỉ sinh có 3 người (1 gái, 2 trai), mặc dù thời đó chưa có chủ trương DS-KHHGĐ. Nhờ vậy, nhà ông có cái nhất thứ ba là cho con ăn học đến nơi đến chốn.
Cô gái đầu hiện đang là Chi hội trưởng Phụ nữ thôn Xí Thoại và là tuyên truyền viên dân số của xã Xuân Lãnh. Hai trai còn lại, một tốt nghiệp Đại học Nông - Lâm Huế và một tốt nghiệp Trường Sĩ quan Lục quân; là trường hợp hiếm thấy trong gia đình các làng dân tộc ở huyện miền núi Đồng Xuân.
Xí Thoại được công nhận là làng văn hóa đầu tiên trong các thôn buôn đồng bào dân tộc ở huyện Đồng Xuân, trong đó có sự đóng góp lặng thầm của gia đình danh y Thái. Gia đình ông nhiều năm liền được huyện và tỉnh bình chọn là gia đình tiêu biểu xuất sắc, được chọn đi dự hội nghị toàn quốc nhân Ngày Gia đình Việt Nam, tuyên dương gia đình văn hóa tiêu biểu xuất sắc toàn quốc...
Nhờ có anh bạn quen biết ông cùng đi, chúng tôi được ông tặng mỗi người một túm cây rừng dùng để ngâm rượu hoặc nấu nước uống. Ông cười, dặn: “Đừng nghe quảng cáo thuốc bổ “đủ thứ” mà mua uống đại! Muốn duy trì sự trẻ trung, dẻo dai thì phải rèn luyện và có kiến thức. Mình bây giờ đi bộ mấy tiếng đồng hồ vẫn thở bình thường mà…!”.