Đổi mới trong phòng ngừa HIV giữa bối cảnh nguồn lực suy giảm
Ngày Thế giới phòng chống AIDS năm này với chủ đề "Vượt qua sự gián đoạn, chuyển đổi ứng phó với AIDS", Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đưa ra cảnh báo mạnh mẽ về những thách thức trong công tác phòng, chống HIV toàn cầu khi hàng loạt quốc gia đối mặt với tình trạng cắt giảm viện trợ quốc tế. Sự suy giảm đột ngột của các nguồn tài chính đã ảnh hưởng nghiêm trọng tới các dịch vụ xét nghiệm, điều trị và đặc biệt là dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP), khiến nhiều chương trình cộng đồng bị thu hẹp hoặc ngừng hoạt động hoàn toàn.
Tuy nhiên, năm 2025 cũng đánh dấu bước tiến mới khi WHO phê duyệt thuốc tiêm lenacapavir (LEN) – liệu pháp dự phòng HIV tác dụng kéo dài, tiêm 2 lần mỗi năm – một lựa chọn mang tính đột phá đối với những người khó duy trì tuân thủ thuốc uống hoặc gặp rào cản tiếp cận dịch vụ y tế do kỳ thị.
Theo WHO, mở rộng tiếp cận những công cụ mới này là nhiệm vụ ưu tiên của các chính phủ và đối tác nhằm thay đổi quỹ đạo đại dịch trong giai đoạn tới.
Lenacapavir – bước tiến trong dự phòng HIV
Lenacapavir được WHO tiền thẩm định cho mục đích phòng ngừa HIV vào ngày 6/10/2025, tiếp theo sau đó là phê duyệt tại một số quốc gia châu Phi gồm Nam Phi, Zimbabwe và Zambia thông qua Quy trình Đăng ký Hợp tác (CRP) của WHO. Thuốc được đánh giá có hiệu quả vượt trội và phù hợp cho những nhóm dân số gặp khó khăn trong việc sử dụng thuốc viên hàng ngày.
WHO nhấn mạnh, lenacapavir không chỉ bổ sung vào "hộp công cụ" PrEP vốn có, mà còn giúp thu hẹp khoảng cách tiếp cận cho những nhóm đối tượng thường xuyên bị bỏ sót do kỳ thị, phân biệt đối xử hoặc rào cản xã hội – những yếu tố cấu trúc vốn cản trở họ tiếp cận các dịch vụ HIV.
WHO đang phối hợp với các đối tác toàn cầu như Quỹ Gates, Quỹ Toàn cầu, Unitaid và CIFF nhằm tăng khả năng cung ứng lenacapavir với chi phí phù hợp tại các quốc gia thu nhập thấp và trung bình, hướng tới mục tiêu đưa thuốc đến đúng những nhóm có nguy cơ cao nhất.
WHO kêu gọi các chính phủ ưu tiên mở rộng tiếp cận các công cụ phòng ngừa HIV thế hệ mới – đặc biệt là thuốc tiêm lenacapavir – và tăng đầu tư cho các dịch vụ thiết yếu trước nguy cơ gián đoạn do cắt giảm viện trợ, nhằm bảo vệ những cộng đồng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.
Những khoảng trống trong ứng phó HIV toàn cầu
Theo báo cáo của UNAIDS, sau nhiều thập kỷ tiến bộ, ứng phó HIV đang đứng trước ngã ba đường khi xu hướng giảm ca nhiễm mới có dấu hiệu chững lại. Năm 2024, thế giới ghi nhận khoảng:
- 1,3 triệu ca nhiễm HIV mới, tập trung chủ yếu ở các nhóm dân số trọng điểm;
- 49% số ca nhiễm mới thuộc các nhóm như người hành nghề mại dâm, nam quan hệ tình dục đồng giới, phụ nữ chuyển giới, người tiêm chích ma túy và bạn tình của họ;
- Mức độ nguy cơ của các nhóm này cao gấp 17–34 lần so với dân số chung;
- 40,8 triệu người đang sống chung với HIV và 630.000 trường hợp tử vong liên quan đến HIV trên toàn cầu.
WHO chỉ ra rằng các rào cản pháp lý, kỳ thị, phân biệt đối xử và những yếu tố xã hội – cấu trúc vẫn là nguyên nhân khiến những nhóm dân số trọng điểm không thể tiếp cận đầy đủ dịch vụ dự phòng và điều trị.
Tác động nặng nề của việc cắt giảm viện trợ quốc tế
Năm 2025, nhiều chương trình phòng, chống HIV phụ thuộc viện trợ quốc tế ghi nhận mức cắt giảm tài chính sâu rộng. Điều này dẫn đến thu hẹp các hoạt động cộng đồng như phân phát bơm kim tiêm sạch, PrEP, tư vấn – xét nghiệm, hỗ trợ người tiêm chích ma túy hay các sáng kiến giảm hại.
Liên minh Vận động Vắc-xin Phòng chống AIDS ước tính 2,5 triệu người đang sử dụng PrEP trong năm 2024 đã mất khả năng tiếp cận thuốc vào năm 2025 do tài trợ bị cắt giảm. Nếu tình trạng này kéo dài, hệ quả có thể làm đảo ngược thành quả nhiều năm trong cuộc chiến hướng tới mục tiêu chấm dứt AIDS vào năm 2030.
Tổng Giám đốc WHO, Tiến sĩ Tedros Adhanom Ghebreyesus, nhận định: Chúng ta đang đối mặt với thách thức lớn khi tài trợ bị cắt giảm và tiến trình phòng chống HIV chững lại. Nhưng đồng thời, chúng ta có cơ hội lớn với những công cụ mới đầy hứa hẹn. Việc mở rộng tiếp cận các công cụ này cho những người có nguy cơ ở khắp mọi nơi phải là ưu tiên hàng đầu.
Hỗ trợ cộng đồng – "xương sống" của ứng phó HIV
WHO nhấn mạnh, dù đối mặt với khó khăn về nguồn lực, sự kiên cường và vai trò chủ đạo của cộng đồng vẫn là nền tảng giúp duy trì hệ thống phòng, chống HIV.
Các chương trình do cộng đồng lãnh đạo đóng vai trò quyết định trong việc tiếp cận những nhóm dễ bị tổn thương nhất. Đây cũng là lực lượng giúp phân bổ tài nguyên hiệu quả, nắm bắt kịp thời nhu cầu thực tế và bảo đảm dịch vụ đến đúng người, đúng thời điểm.
Theo Tiến sĩ Tereza Kasaeva, Giám đốc Ban HIV, Lao, Viêm gan và STI của WHO: Chúng ta đang bước vào kỷ nguyên mới với những đổi mới mạnh mẽ trong phòng ngừa và điều trị HIV. Kết hợp tiến bộ công nghệ với hành động quyết liệt, loại bỏ rào cản và tăng hỗ trợ cộng đồng sẽ giúp đảm bảo các nhóm dân số dễ bị tổn thương được tiếp cận đầy đủ các dịch vụ cứu sống.
Tích hợp dịch vụ HIV vào chăm sóc sức khỏe ban đầu
Một trong những định hướng lâu dài được WHO nhấn mạnh là lồng ghép các dịch vụ HIV vào hệ thống chăm sóc sức khỏe ban đầu. Cách tiếp cận này giúp tối ưu nguồn lực, giảm kỳ thị và đưa các dịch vụ phòng ngừa – xét nghiệm – điều trị đến gần hơn với người dân.
Bằng việc củng cố hệ thống y tế, tăng đầu tư trong nước và đảm bảo các nguyên tắc quyền con người, các quốc gia có thể duy trì những thành quả đã đạt được và tiến gần hơn đến mục tiêu "không ai bị bỏ lại phía sau".
Hướng đi cho giai đoạn mới
Dù đang ở thời điểm đầy thách thức, sự xuất hiện của các công cụ phòng ngừa thế hệ mới như lenacapavir mang lại hy vọng tạo ra bước ngoặt trong ứng phó HIV toàn cầu. Tuy nhiên, theo WHO, đổi mới chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi gắn với đầu tư bền vững, sự lãnh đạo của chính phủ và sự tham gia mạnh mẽ của cộng đồng.
Từ thông điệp của WHO nhân Ngày Thế giới phòng chống AIDS, có thể thấy bức tranh ứng phó HIV hiện nay là sự đan xen giữa thách thức tài chính và cơ hội đổi mới. Để vượt qua gián đoạn và duy trì tiến trình hướng tới mục tiêu chấm dứt AIDS vào năm 2030, các quốc gia cần nhanh chóng mở rộng tiếp cận công cụ phòng ngừa mới, tăng đầu tư vào các dịch vụ thiết yếu và đảm bảo tất cả cộng đồng – đặc biệt những người có nguy cơ cao nhất – đều được bảo vệ.
Mời độc giả xem thêm:
