Trên một số báo SK&ĐS (8/1/2012), tôi đã giới thiệu cuốn Việt Nam, số phận hoa sen, một tuyển tập các bài viết về Việt Nam của các tác giả người Pháp và Việt kiều do một NXB ở Paris gửi tặng. Đó chỉ là một góc nhìn từ nước ngoài về Việt Nam. Luận về hoa sen có khi cần cả một cuốn sách!
Festival Huế 2012 lấy hoa sen làm biểu tượng, Hàng không Việt Nam vẽ hoa sen trên cánh máy bay, còn tôi thì lại mới nhận được đĩa ghi cuốn phim dài 55 phút tên là Sen trong mọi thể trạng do tác giả là đạo diễn Pháp Philippe Rostan gửi tặng, một bộ phim gây cảm xúc thẩm mỹ, vừa lãng mạn vừa hiện thực.
Nhớ lại năm 2000, trong chuyến sang thăm Việt Nam, Tổng thống Mỹ Bill Clinton cũng nói đến sen khi đọc diễn văn ở Phủ Chủ tịch, ông trích dẫn câu Kiều: Sen tàn cúc lại nở hoa… Quả thật, sen cũng như tre, mang nhiều âm hưởng hồn Việt. Sen có mặt trong đời sống hàng ngày, cả trong văn hoá tâm linh Việt.
Thuở bé, hồi tôi lên 7 tuổi đã thuộc lòng trong sách Quốc văn giáo khoa thư mấy câu ca dao: Trong đầm gì đẹp bằng sen… Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn. Bài học kèm theo minh họa và lời giải thích: “Bài này nói về cây sen mọc giữa bùn mà vẫn giữ được hương thơm sắc đẹp. Cũng như người hiền, dẫu ở với người gian ác thế nào cũng không bỏ cái lòng ngay thẳng của mình”.
Hình ảnh cao đẹp ấy gieo vào tuổi trong trắng, tồn tại trong tiềm thức những thế hệ nay tuổi đã ngoài 70, 80 vẫn không thể quên…
Ví hoa sen như người hiền là theo tinh thần Khổng học. Sen còn có ý nghĩa Phật học nữa. Dù sao, Khổng và Phật đều tồn tại trong truyền thống Việt. Thật ra, hoa sen đã sinh ra hai loại biểu tượng: thanh cũng có, tục cũng có. Về tín ngưỡng sinh dục, ở Ai Cập cổ, sen tượng trưng cho âm hộ mẫu gốc, từ đó xuất hiện ra sự sống trên trái đất giữa vùng nước mênh mông. Theo Ấn Độ giáo, từ rốn thần Visơna nẩy ra hoa sen, có nguồn gốc thần Brahma. Sen cánh trắng là dương (thịnh vượng), cánh sen xanh là âm.
Theo đạo Phật, đức Thích Ca ngự trên tòa sen vì sen là bản thể của đức Phật, sen không bị bùn lầy của u minh samsara (luân hồi). Phật ngồi giữa đóa sen, trên trục của bánh xe luân hồi. Sen còn tượng trưng cho tam thế vì cây sen có đủ quá khứ (ngó sen), hiện tại (hoa) và tương lai (hạt sen).
Kinh Anguttara ví Phật như hoa sen: “Như bông sen thuần khiết, tuyệt diệu, không bị nước đục vấy bẩn, ta cũng không bị ô uế bởi bụi trần”. Phải chăng đạo Phật lúc đầu truyền thẳng từ Ấn Độ sang ta đã du nhập ý nghĩa này cho nhân dân ta ngay từ câu ca dao: Trong đầm gì đẹp bằng sen… Từ Ai Cập qua Ấn Độ đến Đông Á, biểu tượng của sen có thể khác nhau.
Văn chương diễm tình Trung Quốc dùng từ sen (liên) để chỉ âm hộ và sen vàng (kim liên) để chỉ gái đĩ thõa. Nhưng hình ảnh hoa sen thường gắn với thiếu nữ mới lớn. Trong Kiều, dùng sen ngó đào tơ để chỉ người con gái trẻ, gót sen chỉ gót chân người đẹp, sau này, từ con sen chỉ người con gái giúp việc.
Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi nhỏ bé, xấu xí, không được vua Trần yêu. Ông bèn làm bài Ngọc tỉnh liên phú, ví mình như hoa sen trong giếng ngọc, nhờ đó được trọng dụng. Sen luôn có mặt trong văn hóa Việt.
Các chùa thời Lý phổ biến trang trí mô-tip hoa sen. Chùa Một Cột là hình ảnh hoa sen mọc trong đầm, kết hợp tư tưởng Phật (1.000 cánh sen là giác ngộ cao) với tín ngưỡng phồn thực (cội đá truyền tải sinh lực xuống đất và nước). Cột đá trên nước cũng dáng dấp bộ phận sinh thực. Cột là linga (dương vật), hồ nước là iôni (âm vật).
Sen gắn bó với đời sống hàng ngày của người Việt. Khi sinh ra, có khi con trai mang tên Liên (sen) với nghĩa thanh cao, con gái với nghĩa xinh đẹp, trong trắng. Chữ Liên cũng dùng đặt tên các chùa. Hồ sen là cảnh đẹp thiên nhiên làng nào cũng có. Trước đình chùa thường có ao sen ngoạn mục.
Ở Hà Nội có hồ Hoàn Kiếm, nhất là hồ Tây, tôi nhớ mãi một cuộc dạo chơi trên hồ Tây cách đây 15 năm. Dưới ánh trăng, bốn chiếc thuyền bập bềnh trong gió mát đượm hương sen. Khoảng hai chục văn nghệ sĩ nhàn du nghe tiếng hò sông Hương của một ca sĩ Huế rồi đọc thơ cho nhau nghe. Về khuya, chủ nhà ở làng Yên Phụ ven hồ mời khách lên nhà ăn cháo gà.
Còn hồ sen Tịnh Tâm ở Huế thì nổi tiếng là đẹp, là nơi thanh thản cho tâm hồn. Hoa sen ẩn hiện trong thi ca bình dân hay bác học. Câu Kiều: Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòngphân tích tình và nghĩa một cách tuyệt vời! Sen còn gây cảm hứng cho thủ công mỹ nghệ, điêu khắc, kiến trúc… Ngó sen hầm sườn, gà, vịt…Nhị hoa sen ướp trà. Cốm vòng phải bọc lá sen thì mới giữ được hương vị cốm...
Hữu Ngọc
