Lê Tĩnh, một dược sĩ, điều hành CBO Safe Boys từ căn gác 10m2 tại Hà Nội, trở thành một điểm tựa tin cậy cho cộng đồng nói chung và cộng đồng LGBT nói riêng. Cách đó gần 2.000km, Mai Anh Quyền, một chuyên viên tư vấn trẻ tuổi, lại “bén duyên” với y tế công lập, trực thuộc Trung tâm Y tế Dự phòng Khu vực Phú Nhuận (TP. HCM).

Hai con người ở hai miền đất nước, với hai mô hình tiếp cận khác nhau – một trong khu vực cộng đồng, một trong y tế nhà nước – nhưng họ có chung một sứ mệnh: Làm “cầu nối” giúp người thuộc nhóm nguy cơ cao vượt qua rào cản sợ hãi, kỳ thị để tiếp cận dịch vụ dự phòng và điều trị HIV an toàn, bền vững.

Năm 2017, Lê Tĩnh (sinh năm 1994) tốt nghiệp Trường Đại học Mỏ - Địa chất ra trường nhưng mất phương hướng. Tĩnh không ngần ngại thừa nhận mình thuộc cộng đồng MSM (nam quan hệ tình dục đồng giới). Có lẽ chính sự thấu hiểu nội tâm cộng đồng này đã là một định mệnh, dẫn anh đến một con đường mà anh chưa bao giờ nghĩ tới. Năm 2019, qua một người quen tại Đại học Y Hà Nội, Tĩnh biết đến mạng lưới bạn bè trong cộng đồng MSM và nhận lời mời làm cộng tác viên chuyển gửi xét nghiệm.

Công việc ban đầu chỉ là học cách sử dụng bộ test và tư vấn cho bạn bè, nhưng một bước ngoặt đã xảy ra. “Một lần vô tình đăng thông tin lên mạng xã hội, bài đăng nhận được một lượng tương tác rất lớn”- Tĩnh kể lại. Hàng loạt khách hàng trong cộng đồng MSM đã tìm đến anh để được hỗ trợ. Anh nhận ra mình đã chạm vào một “khoảng trống” khổng lồ. “Thời điểm 2019, tại Hà Nội có ít các nhóm cộng đồng hoặc các tổ chức hỗ trợ xét nghiệm”- Tĩnh cho biết. Chính vì khan hiếm điểm tiếp cận, tỷ lệ lây nhiễm trong cộng đồng mà anh tiếp xúc lúc đó là rất cao.

“Có những ngày tôi xét nghiệm 4 ca dương tính với HIV. Trong quãng thời gian đó, có tháng phát hiện đến 20 ca dương tính” - Tĩnh nhớ lại. Những con số gây sốc này không làm anh chùn bước, mà ngược lại “càng tiếp thêm cho tôi tinh thần để hăng say tuyên truyền đến cộng đồng hơn nữa”.

Từ một cộng tác viên, Tĩnh bắt đầu nhận làm cho nhiều CBO (tổ chức dựa vào cộng đồng), Trung tâm Y tế, phòng khám... Sau một năm, anh quyết định lập CBO Safe Boys để nhận các dự án xét nghiệm và chuyển gửi điều trị PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm), ARV (thuốc kháng virus). Để công việc đi vào chiều sâu, anh thậm chí còn học thêm văn bằng hai ngành dược sĩ, một quyết định cho thấy sự dấn thân nghiêm túc của mình.

Giải mã "lối đi" CBO

Câu hỏi đặt ra là: Vì sao nhiều người tìm đến căn gác 10m² của Tĩnh trên phố Tân Mai thay vì các bệnh viện lớn? Theo Tĩnh, điều này bắt nguồn từ những rào cản tâm lý khó vượt qua. "Người ta chọn đến với nhân viên hỗ trợ cộng đồng vì sự tiện lợi và bảo mật"- anh giải thích.

Tuy nhiên, "tiện lợi" và "bảo mật" chỉ là một phần lý do. Điều quan trọng hơn cả là sự đồng cảm — thứ mà nhiều cơ sở y tế lớn đôi khi vô tình thiếu vắng. "Những người hỗ trợ như chúng tôi mang đến cho họ cảm giác được thấu hiểu, được tôn trọng, không bị phán xét hay kỳ thị," Tĩnh nói.

Tại đây, quy trình rất đơn giản: Kết quả xét nghiệm nhanh, tiện lợi, nhiều bộ xét nghiệm thậm chí có thể gửi về tận nhà và hoàn toàn miễn phí. Khi đến xét nghiệm, các bạn sẽ được hỏi về nguy cơ, các biểu hiện bất thường. Nếu kết quả âm tính nhưng khách hàng có nguy cơ cao, họ sẽ được tư vấn ngay về PrEP. Nếu không may dương tính, thông tin sẽ được chuyển gửi bảo mật sang TTYT để làm xét nghiệm khẳng định và kết nối điều trị ARV miễn phí theo bảo hiểm y tế (BHYT).

Những “cú sốc” sau que thử

Làm công việc này, Lê Tĩnh trở thành người đầu tiên chứng kiến những phản ứng nguyên thủy nhất của con người khi đối diện với một kết quả thay đổi hoàn toàn cuộc sống. “Khi đến xét nghiệm, đa phần các bạn ấy đã có nguy cơ và xác định tâm lý một là bị hoặc là hai là không bị. Nếu nhận kết quả âm tính, họ vỡ òa, giải tỏa được “gánh nặng” tâm lý. Nhưng khi kết quả là dương tính, đó là một câu chuyện hoàn toàn khác. Có rất nhiều trường hợp người bệnh 'sốc', tôi cần trấn an tâm lý và tiếp tục tư vấn cho họ về chuyển gửi thông tin, phương án điều trị” - Tĩnh chia sẻ.

"Có những trường hợp 'sốc' đến mức cực đoan. Sau khi nhận kết quả dương tính đã đập đầu vào tường đến nỗi chảy máu phải cấp cứu, rất đáng thương" - Tĩnh kể lại một ký ức đau lòng. Nhiều người khác rơi vào trạng thái “không chấp nhận” và họ tiếp tục đi xét nghiệm thêm nhiều địa điểm CBO, phòng khám khác như để tìm kiếm một phép màu.

Nỗi đau không chỉ dừng lại ở kết quả. Nó bắt đầu cho một chuỗi ngày dằn vặt bởi “tự kỳ thị”. “Đa phần người bệnh sau khi biết bản thân mang chữ H sẽ mặc cảm, tự kỳ thị chính bản thân mình. Họ không còn vô tư, thoải mái nữa, thay vào đó luôn tách bản thân ra khỏi cộng đồng, gia đình. Họ ăn cơm riêng, giặt quần áo riêng vì sợ lây nhiễm cho gia đình…” - Tĩnh tâm sự.

Chính sự thiếu kiến thức này là động lực để Tĩnh và các CBO phải nỗ lực hơn. “So với thời điểm tôi bắt đầu làm, kiến thức của mọi người về HIV còn rất hạn chế. Đa số chỉ những người thuộc cộng đồng LGBT mới biết đến kiến thức HIV từ việc truyền thông trong cộng đồng. Đến nay những kiến thức về HIV đã được nhân rộng hơn và nhiều nhóm đối tượng khác hiểu về HIV hơn”- anh nhận định.

Trong số nhiều trường hợp từng hỗ trợ, Tĩnh đặc biệt nhớ về một nam sinh sinh năm 2009 – khi tìm đến anh, em vẫn còn ngồi trên ghế nhà trường. Nam sinh là học sinh giỏi, từng nằm trong đội tuyển học sinh giỏi Quốc gia. Bố mẹ đều làm trong ngành y, nhưng gia đình không ai biết em thuộc cộng đồng LGBT. Sau khi có quan hệ đồng giới, em bắt đầu cảm thấy mệt mỏi, sụt cân, thường xuyên ốm vặt. Nỗi lo lắng, sợ hãi bị phát hiện khiến em ngày càng thu mình, cho đến khi tìm đến Tĩnh để được tư vấn và hỗ trợ.

Khi tìm đến Tĩnh để làm xét nghiệm và nhận kết quả dương tính, nam sinh bật khóc nức nở vì lo sợ gia đình phát hiện. Điều khiến em sợ hãi nhất không phải là căn bệnh, mà là cảm giác bế tắc: “Em không biết phải nói với ai”. Theo quy định, người dưới 18 tuổi khi điều trị HIV cần có người bảo lãnh. Nhưng em không thể nói với mẹ – người vẫn đang chìm trong nỗi đau mất chồng chưa nguôi ngoai. Trước tình huống ấy, Tĩnh đã trấn an, động viên và cùng em tìm một người chị họ đủ điều kiện pháp lý để bảo lãnh điều trị tại Trung tâm Y tế, giúp cậu bé được tiếp cận thuốc sớm và ổn định tâm lý.

Hay như trường hợp một bệnh nhân 74 tuổi, hoạt động trong lĩnh vực tâm linh, không rõ nguồn lây. Khi nhận kết quả dương tính, ông mất một thời gian rất lâu mới chịu “chấp nhận” sự thật. Dù được Tĩnh thuyết phục đi điều trị, nhưng sau đó, “bệnh nhân như trở thành một người khác, trầm lặng hơn hẳn, tự tách biệt mình với thế giới xung quanh”.

Những câu chuyện đó lý giải động lực của Tĩnh: “Động lực để tôi duy trì công việc này trước hết bởi vì tôi cũng thuộc cộng đồng LGBT và tôi hiểu rằng có rất nhiều người cần được hỗ trợ nhưng lại không biết phải bắt đầu từ đâu”.

Tất nhiên, con đường này không trải đầy hoa hồng. Nhớ lại những ngày đầu khi mới bắt tay vào công việc và chia sẻ hoạt động hỗ trợ cộng đồng trên mạng xã hội, Tĩnh từng phải hứng chịu không ít lời dị nghị, thậm chí miệt thị: "Làm cái gì mà đi làm HIV?", "Chắc nó bị HIV nên mới đi làm thế"…

Nhưng thay vì buông xuôi, anh chọn cách im lặng và để hành động lên tiếng. Bằng nỗ lực và lòng kiên trì, Tĩnh đã chứng minh rằng công việc này không chỉ ý nghĩa mà còn đáng được trân trọng - bởi nó giúp nhiều người tìm lại niềm tin và cơ hội sống.

Nếu Lê Tĩnh là đại diện cho mô hình CBO năng động, tiếp cận cộng đồng từ “bên ngoài” thì Mai Anh Quyền (sinh năm 1997) là một mảnh ghép ở đầu bên kia: “Người gác cổng” của hệ thống y tế công lập tại “điểm nóng” TP. HCM.

Tham gia các hoạt động xã hội về HIV từ năm 2019, hiện nay Mai Anh Quyền là chuyên viên tư vấn, nhân viên tiếp cận cộng đồng tại Trung tâm Y tế Dự phòng khu vực Phú Nhuận (TP.HCM). Anh mô tả công việc của mình một cách giản dị: "Tôi hỗ trợ những bạn còn e ngại khi đến trực tiếp các trung tâm y tế hay bệnh viện".

Công việc của Quyền bao gồm tư vấn, thực hiện xét nghiệm HIV sàng lọc ngoài cộng đồng, đồng thời kết nối người có nguy cơ cao với Trung tâm Y tế khu vực Phú Nhuận để được đăng ký điều trị PrEP hoặc ARV theo diện bảo hiểm y tế.

Nhiều người nghĩ làm việc ở điểm nóng như TP. HCM, lại trong một TTYT công, áp lực hẳn phải rất lớn. Nhưng Quyền lại có một góc nhìn khác. “Nếu hỏi tôi rằng công việc này có áp lực hay không thì câu trả lời là không. Bởi vì trong quá trình làm việc tôi cảm thấy đây là công việc có thể hỗ trợ được cộng đồng và mang một ý nghĩa lớn... Chủ yếu là do cách nhìn nhận như thế nào”, anh cười.

Giống như Tĩnh, Quyền bén duyên với công việc này từ năm 2019, khi tham gia các hoạt động hỗ trợ cộng đồng, được đào tạo bài bản từ CDC và cả khối tư nhân.

“Định kiến” với y tế công

Thách thức lớn nhất của Quyền không phải là chuyên môn, mà là “định kiến” của cộng đồng. Anh biết rõ: “Hiện vẫn có nhiều người suy nghĩ rằng thủ tục khám, xét nghiệm tại TTYT khá rườm rà, không bảo mật… từ đó gây ra tâm lý e ngại”. Đây chính là lý do tại sao các CBO như của Lê Tĩnh lại phát triển mạnh. Nhưng Quyền, với tư cách là người của y tế công, đưa ra một lời khẳng định: “Các cơ sở y tế đều bảo mật thông tin theo quy định. Đồng thời luôn tạo môi trường thân thiện cùng đội ngũ nhân viên hỗ trợ nhiệt tình từ đó tạo niềm tin cho người bệnh”, anh nhấn mạnh.

Quyền chính là hiện thân cho sự thay đổi đó. Anh không chỉ hoạt động ở TTYT, địa bàn quận Phú Nhuận (cũ), mà còn “vươn” ra ngoài qua tư vấn online trên các nền tảng mạng xã hội. Một ngày, tôi nhận được rất nhiều cuộc gọi, tin nhắn từ mọi người, không chỉ riêng ở TP. HCM mà còn trên khắp cả nước. Anh luôn khuyến khích các bạn ở TP. HCM đến trực tiếp cơ sở y tế gần nhất, bởi “trước khi sáp nhập tại TP. HCM có đến 24 TTYT cùng rất nhiều CBO. Nhưng nếu họ ngại, anh chính là trạm trung chuyển niềm tin, củng cố kiến thức về quan hệ tình dục an toàn, PrEP và phòng chống lây nhiễm HIV.

Bức tranh “điểm nóng” và những xu hướng đáng lo ngại

Làm việc tại TP. HCM, Mai Anh Quyền có những quan sát thực tế về các xu hướng đáng báo động trong cộng đồng. Anh cho biết, MSM là nhóm có tỷ lệ nhiễm cao và nguyên nhân lớn nhất thường là do tâm lý chủ quan “mình không sao đâu”. Sự chủ quan này dẫn đến việc không tuân thủ uống PrEP. “Vừa qua, tôi có hỗ trợ trường hợp một bạn từng đăng ký PrEP từ 3 năm trước. Cũng vì lý do tâm lý chủ quan mình không có nguy cơ đâu, đến khi xét nghiệm lại thì cho kết quả dương tính và bắt buộc vào chương trình điều trị ARV”, anh chia sẻ.

Đáng lo ngại, Quyền cho biết hiện nổi lên hai nhóm đối tượng đặc biệt cần lưu ý: Nhóm có hành vi sử dụng ma túy khi quan hệ tình dục (chemsex) và nhóm người trẻ tuổi.

"Hằng năm, vào khoảng tháng 9-10, thời điểm sinh viên nhập học - tỷ lệ phát hiện ca nhiễm HIV thường tăng cao, chủ yếu ở các bạn trẻ vừa rời ghế THPT để đến TP. HCM học tập. Sự thay đổi môi trường sống, nhịp sống sôi động và cởi mở hơn khiến nguy cơ lây nhiễm ở nhóm này gia tăng rõ rệt", Quyền chia sẻ, coi đây là một xu hướng đáng báo động trong công tác dự phòng hiện nay.

Khi cánh cửa này đóng lại... sẽ có những con đường khác mở ra

Giống như Lê Tĩnh, Mai Anh Quyền cũng là điểm tựa tinh thần cho những mảnh đời “suy sụp”. Anh kể về trường hợp bạn nam A, chuẩn bị đi Nhật xuất khẩu lao động. Trước khi đi 1 tháng, phía công ty yêu cầu kiểm tra tình trạng sức khỏe và sau khi nhận được kết quả dương tính với HIV, tối muộn hôm đó bạn A có tìm đến Quyền.

Kết quả xét nghiệm lại một lần nữa khẳng định và A suy sụp hoàn toàn. “Bạn A vừa khóc vừa nói bây giờ em không còn gì hết. Xuất khẩu lao động là con đường cuối cùng của em. Gia đình em ở dưới quê cũng bán hết tài sản để lo cho em đi Nhật nhưng giờ em không đi được nữa”, Quyền thuật lại. Cú sốc quá lớn đã khiến A ngất xỉu tại chỗ.

“Sau khi chờ A tỉnh lại, tôi đã giúp A ổn định tâm lý đồng thời hỗ trợ để bệnh nhân tiếp cận chương trình điều trị và đưa ra hướng giải quyết với đơn vị xuất khẩu lao động. Hiện tại, A đã ổn định với một công việc mới”, Quyền nói.

Thông qua câu chuyện này, Quyền muốn nhắn nhủ với các bạn rằng khi con đường này đóng lại sẽ có những con đường khác mở ra. Điều quan trọng là chúng ta biết cách chấp nhận và bước tiếp.

Một kỷ niệm khiến Quyền nhớ mãi là trường hợp một bệnh nhân nữ bị biến chứng nặng, đã chuyển sang giai đoạn cuối vì không tuân thủ điều trị. Nửa đêm, anh nhận được cuộc gọi khẩn báo người bệnh đang cấp cứu tại Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới, tiên lượng xấu, cơ thể suy kiệt. “Tôi hiểu rằng ở giai đoạn này, tinh thần là ‘liều thuốc’ quan trọng nhất. Tôi đã liên tục động viên, hướng dẫn gia đình chăm sóc và hỗ trợ tâm lý cho chị. Và thật kỳ diệu, người bệnh đã hồi phục và vẫn sống khỏe đến nay”, Quyền xúc động kể lại.

Giống như Tĩnh, Quyền từng vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ gia đình khi quyết định theo nghề, vì họ “sợ anh bị lây nhiễm”. Nhưng anh đã chứng minh điều ngược lại: Chính công việc ấy giúp anh lan tỏa hiểu biết và giảm kỳ thị với HIV. “Niềm vui khi được hỗ trợ, giúp người khác vượt qua mặc cảm và nỗi sợ là động lực lớn nhất khiến tôi gắn bó với công việc này,” Quyền chia sẻ.

Câu chuyện của Lê Tĩnh và Mai Anh Quyền không phải hai đường thẳng song song. Họ chính là hai mắt xích quan trọng trong “chuỗi cung ứng dịch vụ HIV dựa vào cộng đồng” – mô hình mà các tổ chức quốc tế như USAID/PEPFAR đang thúc đẩy tại Việt Nam.

Ở tuyến đầu, Tĩnh cùng các tổ chức cộng đồng (CBO) được ví như “bộ binh” len lỏi vào từng ngóc ngách của đời sống. Họ là những người trực tiếp tiếp cận nhóm nguy cơ cao, nắm bắt họ đang ở đâu, cần gì và sẵn sàng lắng nghe họ bằng sự đồng cảm và tin tưởng – điều mà nhiều cơ sở y tế công lập đôi khi khó tạo dựng được. “Đa số các ca được phát hiện sớm đều đến từ cộng đồng”, Tĩnh chia sẻ.

Sau giai đoạn phát hiện, các CBO đảm nhận vai trò “chuyển gửi”: Người có kết quả âm tính nhưng nguy cơ cao sẽ được tư vấn và kết nối sử dụng PrEP, còn người dương tính được chuyển thông tin sang TTYT để điều trị ARV và theo dõi lâu dài.

Và TTYT, chính là nơi có những người như Mai Anh Quyền.

Nếu như Tĩnh là người “đẩy” bệnh nhân đến với hệ thống y tế, thì Quyền là người “đón” họ vào. Anh được ví như “gương mặt thân thiện” của y tế công, người giúp phá tan lớp băng e ngại, kỳ thị và kết nối bệnh nhân đến với các dịch vụ PrEP và điều trị ARV trong hệ thống bảo hiểm y tế.

Cả hai đều nhấn mạnh tầm quan trọng của BHYT. Mai Anh Quyền phân tích: Việc sử dụng bảo hiểm y tế trong điều trị ARV là một điều rất tốt, bởi nó đảm bảo người bệnh có thể tuân thủ điều trị hằng ngày, đúng giờ mà không bị gánh nặng chi phí. Với những hoàn cảnh quá khó khăn không thể chi trả BHYT, Quyền còn “gây dựng những nguồn quỹ để hỗ trợ”, cho thấy sự tận tâm vượt ra ngoài khuôn khổ công việc.

Lê Tĩnh ở Hà Nội và Mai Anh Quyền tại TP. HCM – một người làm CBO, một người làm y tế công – chính là những "cánh tay nối dài" không thể thiếu trong lĩnh vực y tế dự phòng. Họ không chỉ "vá" lưới dự phòng bằng chuyên môn dược sĩ hay kỹ năng tư vấn, mà còn bằng trái tim thấu cảm của những người dám dấn thân.

Dù là mô hình CBO linh hoạt của Tĩnh hay TTYT công lập của Quyền, thông điệp chung mà những "cánh tay nối dài" thế hệ mới này gửi gắm là sự chủ động.

Đối với những người còn chần chừ, e ngại, Dược sĩ Lê Tĩnh nhấn mạnh rằng rào cản tâm lý hoàn toàn có thể được gỡ bỏ. Anh kêu gọi: "Hãy chủ động tìm hiểu, cập nhật kiến thức về HIV, cách xét nghiệm và điều trị để bảo vệ chính mình, bạn tình và xã hội". Tĩnh cũng chỉ ra rằng xét nghiệm HIV hiện nay đơn giản, an toàn và bảo mật hơn trước: "Có những bộ xét nghiệm nhanh tại nhà, không cần đến bệnh viện. Nếu còn e ngại về bảo mật hay độ chính xác, có thể tìm đến nhân viên hỗ trợ cộng đồng như chúng tôi".

Khi nỗi sợ xét nghiệm đã được xóa bỏ, chuyên viên Mai Anh Quyền nhấn mạnh bước hành động tiếp theo: "Hãy đăng ký uống PrEP. Uống PrEP bảo vệ sức khỏe cho chính mình cũng là bảo vệ sức khỏe cho cộng đồng".

Cả hai nhân vật cùng nhấn mạnh rằng kiến thức thôi chưa đủ. Điều quan trọng là phải chủ động quan hệ tình dục an toàn và tuân thủ uống PrEP khi có nguy cơ. Đây chính là tấm lá chắn thực tế và mạnh mẽ nhất mà thế hệ trẻ có thể tự trang bị trong cuộc chiến HIV vẫn đang tiếp diễn.