Đối với trẻ em và trẻ vị thành niên sống chung với HIV, hành trình trưởng thành mang theo những gánh nặng tâm lý và xã hội nặng nề. Đặc biệt, ở tuổi vị thành niên, tâm lý muốn khám phá và trải nghiệm những điều mới lạ, trong khi kiến thức về tình dục và sự hiểu biết về HIV còn rất hạn chế, làm gia tăng nguy cơ mắc phải các hành vi không an toàn, có thể đẩy các em vào vòng luẩn quẩn của tổn thương tâm lý và hành vi nguy cơ cao nhiễm HIV.
1. Khoảng trống giáo dục giới tính và ảnh hưởng đến trẻ nhiễm HIV
Mặc dù trẻ em và vị thành niên sống chung với HIV có nhu cầu rất lớn về giáo dục giới tính – tình dục (SKSS/TD) để hiểu về cơ thể, quan hệ, lây truyền và phòng tránh, nhưng ở Việt Nam vẫn còn nhiều khoảng trống:
- Giáo dục giới tính toàn diện chưa được phổ biến rộng rãi ở trường học và gia đình, đặc biệt gắn với nhóm trẻ nhiễm HIV hoặc có nguy cơ cao.
- Trẻ sống chung với HIV – hoặc có nguy cơ – có thể bị thiếu thông tin về tình dục an toàn, quyền được yêu đương, mối quan hệ, cách phòng lây truyền HIV, do:
+ Gia đình và người chăm sóc e ngại nói chuyện về tình dục, tình yêu, nhất là khi trẻ nhiễm HIV hoặc nhỡ biết tình trạng của trẻ.
+ Xã hội vẫn còn kỳ thị HIV, kỳ thị quan hệ tình dục đồng giới, thiếu môi trường "cởi mở" để trẻ đặt câu hỏi và được trả lời phù hợp.
+ Hệ thống giáo dục và y tế chưa đủ mạnh để đảm bảo tất cả trẻ em – đặc biệt trẻ nhiễm HIV – được tiếp cận giáo dục giới tính, tình dục phù hợp với độ tuổi và hoàn cảnh đặc biệt của họ.
Hệ quả: Khi thiếu thông tin và hỗ trợ, trẻ vị thành niên nhiễm HIV hoặc có nguy cơ cao có thể:
- Có hành vi tình dục không an toàn, dẫn đến nhiễm HIV hoặc làm lây truyền HIV.
- Cảm thấy cô đơn, mặc cảm, không dám tìm kiếm sự giúp đỡ hoặc thông tin chính xác.
- Thiếu khả năng bảo vệ bản thân khi bước vào giai đoạn trưởng thành, yêu đương hoặc có quan hệ tình dục, từ đó làm ảnh hưởng sức khỏe hiện tại và tương lai.
Vấn đề giáo dục giới tính, tình dục cho trẻ nhiễm HIV thường bị né tránh hoặc cung cấp không đầy đủ.
Vì sao khoảng trống này lại là rào cản lớn đối với trẻ nhiễm HIV?
- Trẻ nhiễm HIV có nhu cầu đặc biệt: Không chỉ cần hiểu về HIV, tải lượng virus, điều trị ARV, mà còn cần hiểu về quan hệ tình dục, lây truyền, quyền được yêu và được chăm sóc tâm lý.
- Nếu giáo dục giới tính không bao gồm phần "HIV và quan hệ tình dục", trẻ sẽ rất dễ bị bỏ lại phía sau, bởi thông tin chung không đủ chi tiết và phù hợp với tình trạng đặc biệt của họ.
- Thiếu hiểu biết + kỳ thị = nguy cơ nhiễm HIV tăng: Số liệu cho thấy nhóm tuổi 15 - 29 đang chiếm tỷ lệ lớn trong nhiễm mới HIV ở Việt Nam và đường lây chính là quan hệ tình dục không an toàn. Như vậy, giáo dục giới tính thiếu hoặc không phù hợp góp phần vào xu hướng này.
Ở tuổi mới lớn, tâm lý tò mò và khao khát trải nghiệm tình dục rất cao. Khi thiếu thông tin chính xác về tình dục an toàn, các em dễ dàng tham gia vào các hành vi nguy cơ, đặc biệt khi sự hiểu biết về cơ chế lây truyền HIV của chính mình còn mơ hồ. Từ đó dễ làm lây truyền HIV cho bạn tình nếu tải lượng virus không được kiểm soát, đồng thời có nguy cơ mắc các bệnh lây truyền qua đường tình dục (STIs) khác, gây hại cho sức khỏe và hệ miễn dịch. Ở trẻ nữ, thiếu kiến thức tránh thai dẫn đến nguy cơ mang thai ngoài ý muốn và nạo phá thai không an toàn.
- Trẻ nhiễm HIV còn phải đối mặt với 2 lớp rào cản: Rào cản về bản thân (tải lượng virus, điều trị, sức khỏe) và rào cản xã hội (kỳ thị, thiếu bạn đồng hành, thiếu giáo dục phù hợp). Giáo dục giới tính toàn diện chính là một trong những "chìa khóa" giúp mở lớp rào cản này.
Để lấp đầy những khoảng trống này, cần có sự thay đổi đồng bộ từ chính sách y tế đến nhận thức xã hội, nhằm đảm bảo mọi trẻ nhiễm HIV đều được tiếp cận giáo dục giới tính toàn diện, chính xác và nhân văn.
2. Phá bỏ định kiến từ những tiến bộ khoa học
Giáo dục giới tính, tình dục cho trẻ nhiễm HIV phải được xây dựng dựa trên cơ sở khoa học hiện đại và tập trung vào các thông điệp mang tính trao quyền, đặc biệt là "Không phát hiện = Không lây truyền" (Undetectable = Untransmittable - U=U):
- Đây là thông tin y tế quan trọng nhất mà mọi trẻ em và vị thành niên nhiễm HIV cũng như người giám hộ cần được nắm rõ. Khi các em tuân thủ điều trị ARV đều đặn và đạt được tải lượng virus dưới ngưỡng phát hiện, virus HIV sẽ không thể lây truyền qua quan hệ tình dục.
- Giải thích cho các em hiểu bằng ngôn ngữ đơn giản, khi uống thuốc ARV đều đặn không chỉ giúp các em sống khỏe mạnh mà còn đưa tải lượng virus về dưới ngưỡng không lây nhiễm qua đường tình dục. Tuân thủ điều trị là hành động an toàn và có trách nhiệm nhất.
Thông điệp này mang lại sự tự tin và hy vọng, giúp các em thoát khỏi mặc cảm, hiểu rằng mình hoàn toàn có thể sống một đời sống tình dục bình thường và có trách nhiệm. Dù U=U là bằng chứng khoa học vững chắc về việc không lây truyền HIV, vẫn phải nhấn mạnh việc sử dụng bao cao su để phòng tránh các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác và mang thai ngoài ý muốn.
3. Vai trò của chương trình giáo dục SKSS/TD cho trẻ em, vị thành niên nhiễm HIV
Giáo dục giới tính cho trẻ vị thành niên nhiễm HIV cần được kết hợp với việc tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản và tình dục cần thiết.
Giáo dục SKSS/TD không chỉ là cung cấp thông tin, mà còn là hành động nhân văn nhằm đảm bảo quyền được phát triển toàn diện của trẻ em và vị thành niên nhiễm HIV. Nội dung giáo dục cần được cá nhân hóa và tập trung giải quyết những thiếu sót về kiến thức của lứa tuổi này.
Giáo dục giới tính toàn diện là một quá trình giảng dạy và học tập dựa trên chương trình giảng dạy về các khía cạnh nhận thức, cảm xúc, thể chất và xã hội của tình dục. Chương trình này nhằm mục đích trang bị cho trẻ em và thanh thiếu niên kiến thức, kỹ năng, thái độ và giá trị giúp các em nhận thức được sức khỏe, hạnh phúc và phẩm giá của mình; phát triển các mối quan hệ xã hội và tình dục một cách tôn trọng; cân nhắc xem lựa chọn của các em ảnh hưởng như thế nào đến hạnh phúc của bản thân và của người khác; và hiểu rõ cũng như đảm bảo quyền lợi của các em được bảo vệ trong suốt cuộc đời.
Giáo dục giới tính không chỉ là bài học về sinh học. Đối với trẻ vị thành niên nhiễm HIV, đó là bài học về nhân phẩm, tự tin và trách nhiệm. Bằng cách cung cấp kiến thức chính xác, khoa học và cởi mở, chúng ta đang trao lại quyền được sống trọn vẹn và an toàn cho thế hệ tương lai.
Khi được triển khai tốt và kết hợp với việc tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản và tình dục cần thiết, chương trình giáo dục SKSS/TD trao quyền cho thanh thiếu niên đưa ra quyết định sáng suốt về các mối quan hệ và tình dục, đồng thời định hướng trong một thế giới mà bạo lực giới, bất bình đẳng giới, mang thai sớm và ngoài ý muốn, HIV và các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác vẫn gây ra những rủi ro nghiêm trọng cho sức khỏe và hạnh phúc của các em.
Giáo dục SKSS/TD cũng giúp bảo vệ trẻ em khỏi bị xâm hại bằng cách dạy các em về cơ thể mình và cách thay đổi những thói quen khiến các em gái mang thai trước tuổi trưởng thành.
