Tetracyclin là một loại kháng sinh có công hiệu tốt, được sử dụng điều trị nhiều bệnh. Tuy nhiên, nếu dùng không đúng dễ dẫn đến vi khuẩn kháng thuốc cũng như gặp phải một số tác dụng không mong muốn mà người dùng thuốc cần biết để tránh.
Tetracyclin là một loại kháng sinh được phát hiện ra từ năm 1948, đến nay nó vẫn là một kháng sinh có tác dụng chữa bệnh tốt. Tuy vậy, nếu sử dụng không đúng bạn có thể gặp phải một số tác dụng không mong muốn của thuốc.
Tác dụng có lợi
Tetracyclin là một kháng sinh phổ rộng có tác dụng kìm hãm sự phát triển hoặc tiêu diệt vi khuẩn bởi sự ức chế quá trình tổng hợp protein của vi khuẩn. Vì thế, khi xâm nhập vào vi khuẩn tetracyclin sẽ gắn vào ribosom của vi khuẩn và ức chế chức năng hoạt động của chúng. Tác dụng của tetracyclin là ức chế quá trình tổng hợp protein làm cho vi khuẩn không thể sinh sôi và phát triển được. Các chủng vi khuẩn kháng lại tetracyclin là do vị trí gắn tetracyclin trên ribosom bị biến đổi, bởi vậy, tetracyclin không gắn được vào ribosom của vi khuẩn và mất tác dụng với vi khuẩn đó gọi là vi khuẩn kháng lại tetracyclin.
Men răng vàng xỉn do dùng tetracyclin.
Tetracyclin là một kháng sinh có phổ hoạt động rộng, bởi vì, chúng có tác dụng trên nhiều loại vi khuẩn gây bệnh (vi khuẩn gram âm, gram dương; vi khuẩn hiếu khí, kỵ khí). Tetracyclin là kháng sinh đầu bảng dùng điều trị các bệnh nhiễm khuẩn Chlamydia (bệnh mắt hột, bệnh nhiễm khuẩn đường sinh dục, tiết niệu...), Mycoplasma (bệnh nhiễm khuẩn sinh dục, viêm phổi,...), Rickettsia (bệnh sốt mò), đặc biệt là điều trị bệnh do phẩy khuẩn tả (Vibrio cholerae) gây ra bệnh tiêu chảy cấp tính. Tetracyclin có tác dụng tốt đối với các loại xoắn khuẩn (Leptospira, Treponema). Tuy vậy, tetracyclin không có tác dụng với ký sinh trùng (vi nấm, lỵ amip, sán lá gan, sán lá phổi, giun, sán...) và các loại bệnh do virut gây ra.
Thuốc được hấp thu như thế nào? Với dạng uống, tetracyclin được hấp thu qua đường tiêu hóa, nếu uống thuốc lúc đói, có khoảng 80% tetracyclin được hấp thu. Tetracyclin sẽ không hấp thu được nếu uống cùng với sữa hoặc uống gần với thời gian uống sữa do sữa làm đông vón tetracyclin. Thuốc được thải trừ qua nước tiểu và tetracyclin cũng tập trung ở gan, bài tiết qua mật vào ruột, một phần được tái hấp thu trở lại qua vòng tuần hoàn gan - ruột.
Tác dụng bất lợi
Kháng sinh tetracyclin là một loại kháng sinh có công hiệu tốt, chưa thể loại bỏ khỏi tủ thuốc kháng sinh của nhân loại. Tuy vậy, nếu dùng nhiều, bừa bãi dễ dẫn đến vi khuẩn kháng thuốc và xảy ra một số tác dụng không mong muốn. Việt Nam là một trong các nước đang lạm dụng thuốc kháng sinh, trong đó có tetracyclin đã dẫn đến vi khuẩn kháng thuốc rộng rãi, làm giảm hoặc mất tác dụng của thuốc. Ðối với tụ cầu khuẩn, người ta ước tính có trên 50% các chủng đã kháng tetracyclin. Ðối với trực khuẩn gram âm, có khoảng trên 40% chủng đã kháng thuốc.
Việc sử dụng tetracyclin có thể xuất hiện một số tác dụng không mong muốn, đó là cảm giác khó chịu sau khi uống (bỏng rát bụng, bỏng rát sau xương ức, cảm giác buồn nôn và nôn) do phản ứng làm kích ứng niêm mạc dạ dày. Với người bệnh có sẵn bệnh về dạ dày, cảm giác kích ứng niêm mạc dạ dày sẽ tăng lên và rõ rệt hơn. Tetracyclin có thể gây hiện tượng giảm nhu động. Nếu nhu động ruột bị giảm, hoạt động tiêu hóa sẽ bị đình trệ và người bệnh có cảm giác đầy bụng, không muốn ăn. Thêm vào đó, giảm nhu động ruột còn gây nhiễm khuẩn cơ hội trên đường tiêu hóa. Vì vậy, không được sử dụng kháng sinh tetracyclin ở bệnh nhân sau phẫu thuật bụng, vì những đối tượng này, nhu động ruột sau phẫu thuật chưa hồi phục hoàn toàn.
Một tác dụng bất lợi phải kể đến, đó là ảnh hưởng tới thẩm mỹ do tác dụng trên răng và xương ở trẻ em. Tetracyclin kết hợp với canxi và tạo phức hợp (chelat) bền vững, thành phần nhiều trong xương và răng, làm hỏng men răng, răng có màu vàng, xám, nâu vĩnh viễn và ảnh hưởng xấu đến phát triển xương của trẻ. Nếu dùng tetracyclin cho bà mẹ đang mang thai vào giai đoạn cuối của thai kỳ thì sẽ ngăn chặn sự phát triển xương của trẻ.
Trong tiêu hóa, tetracyclin gây ức chế tổng hợp protein gây ra ứ đọng các axit amin, các đơn vị tiền thân của protein, vì vậy, sự dư thừa các axit amin gây tăng phân giải tạo ra các sản phẩm urê và nitơ (urê máu sẽ cao) hoặc dùng với thuốc lợi tiểu sẽ làm tăng urê huyết. Vì vậy, hết sức cẩn thận khi dùng cho người cao tuổi và người có sẵn bệnh lý về thận (viêm thận mạn,...) có thể làm tăng urê máu dẫn đến hôn mê. Tetracyclin gây ra viêm gan và viêm tụy mức độ nặng nếu chúng ta dùng liều cao và kéo dài.
Một tác dụng bất lợi gây nguy hiểm cũng cần được lưu ý, đó là tetracyclin có thể làm tăng áp lực nội sọ, có thể gây tử vong cho người bệnh. Ngoài ra, nếu dùng tetracyclin với thuốc chống acid (thuốc chống acid chứa nhôm, bismut, calci hay magiê) sẽ giảm hoạt tính điều trị rõ rệt. Nếu nhất thiết phải dùng, cần dùng cách nhau một khoảng thời gian giữa hai loại thuốc.
Lưu ý, tetracyclin vẫn có thể gây dị ứng, sốc phản vệ, nhất là đối với người có cơ địa dị ứng.
Để hạn chế hoặc không bị tác dụng không mong muốn, cần sử dụng thuốc theo đơn của bác sĩ.
TTƯT. PGS. TS. Bùi Khắc Hậu
