Virus cúm thuộc ARN, họ Orthomyxoviridae, chi Influenza. Căn cứ trên cấu trúc của nucleoprotein mà người ta chia virus cúm ra làm 3 loại: A,B,C. Cúm A quan trọng nhất vì nó có thể gây bệnh cúm ở động vật và ở người. Virus cúm A có khả năng đột biến, nên việc sản xuất ra vắc-xin gặp rất nhiều khó khăn. Mỗi loại vắc-xin thường chỉ có hiệu quả phòng ngừa một loại virus đặc thù nào đó mà thôi.
Phân loại virus cúm
Hiện nay, các nhà khoa học phân loại virus cúm A bằng cách xác định kháng nguyên glycoprotein trên bề mặt của virus. Các kháng nguyên này được chia ra làm hai nhóm chính là các hemagglutinines (HA) và neuraminidases (NA).
Có tất cả 14 HA được đánh số từ H1 - H14, và có 9 NA được đánh số từ N1- N9.
Virus cúm gia cầm tại châu Á hiện nay là sự kết hợp giữa H5 và N1 để cho ra một nhóm phụ, đó là cúm A/H5N1.
HA rất cần thiết, vì nó giúp virus bám vào tế bào tiếp nhận của người hay động vật khi bắt đầu sự lây nhiễm. Ngay lúc đó cơ thể sẽ phản ứng lại sự xâm nhập của virus, bằng cách ra lệnh cho hệ miễn dịch sản sinh ra kháng thể để chống lại các kháng nguyên glycoproteine của virus. Đây là nguyên tắc cơ bản của miễn dịch học.
 Phòng xét nghiệm cúm. Ảnh minh họa |
Hiện tượng di chuyển và hoán đổi kháng nguyên
Tính đa dạng của virus cúm A được biểu hiện qua hai hiện tượng di chuyển và dịch chuyển kháng nguyên.
Di chuyển kháng nguyên: xảy ra thường xuyên qua hiện tượng đột biến ngẫu nhiên khi virus tái tạo. Sự đột biến của virus thường được biểu lộ bằng sự thay đổi vị trí acid amin của kháng nguyên HA nào đó. Nhờ vậy mà virus thoát khỏi sự nhận biết của hệ miễn dịch của người bệnh.
Chính kháng thể hóa giải được tạo ra khi vừa bị lây nhiễm đã làm sinh ra hiện tượng di chuyển của kháng nguyên HA trên virus đi nơi khác.
Hiện tượng di chuyển kháng nguyên xuất hiện mỗi 2 năm một lần và làm phát sinh ra những dịch bệnh có giới hạn về không gian và thời gian.
Dịch chuyển kháng nguyên: rất hiếm, xảy ra cứ mỗi 10-20 năm một lần.
Chính sự dịch chuyển kháng nguyên quyết định sự bộc phát ra của những đại dịch toàn cầu. Dịch chuyển kháng nguyên là sự kết hợp về mặt di truyền giữa hai nhóm virus cúm khác nhau nhưng cả hai đều nằm chung trong cùng một tế bào tiếp nhận của vật chủ. Sự kết hợp này có thể làm phát sinh ra rất nhiều cách phối hợp di truyền khác nhau.
Có chung nguồn gốc
Ổ chứa tự nhiên hay vật chủ của virus cúm A là thủy cầm và đặc biệt là vịt trời. Các kết quả nghiên cứu và theo dõi các loài thủy cầm đều cho thấy có sự hiện diện của các nhóm phụ như cúm A/H1-14 và N1-9.
Virus cúm tăng sinh trong vịt trời và theo phân ra ngoài. Tập tính luôn di chuyển của vịt trời là nguyên nhân chính làm lây lan bệnh cúm đi khắp thế giới.
Tất cả virus cúm ở lợn đều có nguồn gốc từ virus cúm gia cầm. Virus cúm ở ngựa và cá voi cũng có nguồn gốc từ cúm virus gia cầm. Tuy nhiên, virus cúm ở ngựa và cá voi lại không có khả năng lây nhiễm sang các động vật khác. Khoa học hiện nay chưa giải thích được hiện tượng này, mà chỉ có thể đưa ra giả thuyết đây là một ngõ cụt dịch tễ học.
Lợn rất nhạy cảm với virus H1N1 và H3N2 của người và gia cầm
Lợn được coi như ổ trung gian, nơi các gen từ những virus cúm khác nhau có thể kết hợp và phát triển để tạo ra những virus mới có khả năng lây nhiễm cho người. Đó chính là trường hợp dịch cúm A ở Mê-hi-cô và nhiều nơi trên thế giới hiện nay.
Hiện các nhà khoa học đang lo ngại rằng virus cúm A/H1N1 là một virus đột biến có kết hợp các phân tử ADN của virus cúm gia cầm, lợn và người. Virus đột biến này lây nhiễm sang cho người, đồng thời cũng có khả năng tạo tính lây nhiễm từ người sang người.
Tổ chức y tế thế giới (WHO) tuyên bố là dịch cúm A hiện nay có thể trở thành một đại dịch toàn cầu, và hiện đã và đang ở mức độ báo động do WHO đưa ra là cấp 5. Mức độ cao nhất là cấp 6. Ví dụ:
- Cấp 4: là bệnh xuất hiện ở một số người. Sự lây nhiễm từ người sang người có giới hạn.
- Cấp 5: là bệnh xuất hiện ở một số người nhiều hơn nữa. Lây nhiễm từ người sang người xảy ra trong một vùng nhất định về địa lý.
- Cấp 6: đại dịch toàn cầu được xác nhận là có tính chất lâu dài trên quy mô rộng lớn.
Các nhà khoa học hiện đang cố gắng tìm cách giải thích hiện tượng đột biến của virus cúm A/H1N1. Cũng có những giả thuyết khác cho rằng, chính sự tồn tại của một virus trong trạng thái tiềm ẩn quá lâu và khi chúng tỉnh giấc sẽ làm bùng nổ ra các cơn đại dịch.
Cho dù có diễn giải hay suy diễn bằng cách nào đi chăng nữa, nhưng có một điều chắc chắn rằng sự xác định được bản chất di truyền của virus cúm ở người và ở các động vật khác, sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự tiến hóa của virus cúm và sự hiểu biết này sẽ giúp các nhà khoa học tìm ra được các biện pháp kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh một cách hiệu quả.
TRẦN VIÊT HÙNG
(Tổng hợp từ Time, F.A)