Quần thể di tích quan trọng nhất của Champa xưa, là chỗ dựa tinh thần của hàng chục triều đại và hàng triệu con người trong suốt mười thế kỷ. Ði dọc miền Trung chúng ta có thể nhìn thấy những nét độc đáo của nền văn hóa Chăm trải dài từ Trung vào Nam. Hàng năm, khách thập phương đổ về chiêm ngưỡng những nét văn hóa Chăm này. Trong đó có bốn vùng văn hóa lịch sử Champa gồm: vùng Amaravati (vùng Quảng Nam – Ðà Nẵng), vùng Vijaya (vùng Bình Ðịnh – Phú Yên), vùng Kauthara (Nha Trang) và vùng Panduraga (Ninh Thuận – Bình Thuận). Nhưng nổi tiếng nhất là quần thể di tích thánh địa Mỹ Sơn ở Quảng Nam đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới.
 Đền thờ tại thánh địa Mỹ Sơn - Quảng Nam. |
Nằm trong một thung lũng được bao quanh bởi đồi núi với bán kính khoảng 2 km, nhiều người từng so sánh thánh địa Mỹ Sơn với tổ hợp các đền đài ở một số nước Đông Nam Á như Angkor Wat (Campuchia), Ayutthaya (Thái Lan), Pagan (Myanma)... Thánh địa Mỹ Sơn của vương quốc Champa cổ ở Quảng Nam. Đền thờ chính ở Mỹ Sơn có thờ một bộ Linga hoặc hình tượng của thần Siva - Ðấng bảo hộ của các dòng vua Champa. Những dòng chữ ghi trên tấm bia sớm nhất ở Mỹ Sơn, có niên đại khoảng thế kỷ thứ 4 cho biết vua Bhadresvara đã xây dựng một ngôi đền để dâng cúng vua thần Siva - Bhadravarman. Hơn hai thế kỷ sau đó, ngôi đền đầu tiên được xây dựng bằng gỗ đã bị thiêu huỷ trong một trận hỏa hoạn lớn…
Theo dòng thời gian lịch sử cho thấy, vào đầu thế kỷ thứ 7, vua Sambhuvarman đã xây dựng lại ngôi đền bằng những vật liệu bền vững hơn và còn tồn tại đến ngày nay. Các triều vua sau đó đều tu sửa các đền tháp cũ và xây dựng đền tháp mới để dâng lên các vị thần của họ. Với hơn 70 công trình kiến trúc bằng gạch đá, được xây dựng từ thế kỷ thứ 4 đến thế kỷ 13, Mỹ Sơn trở thành trung tâm tinh thần và kiến trúc quan trọng nhất của xứ sở Champa. Vị thần được tôn thờ ở Mỹ Sơn là Bhadravarman, là vị vua đã sáng lập dòng vua đầu tiên của vùng Amaravati vào cuối thế kỷ 4 kết hợp với tên thần Siva, trở thành tín ngưỡng chính thờ thần - vua và tổ tiên hoàng tộc.
Vào năm 1898, di tích Mỹ Sơn được phát hiện bởi một học giả người Pháp tên là M.C Paris. Vào những năm đầu thế kỷ 20 này, 2 nhà nghiên cứu của Viễn thông Pháp là L.Finot và L.de Lajonquière và nhà kiến trúc sư kiêm khảo cổ học H. Parmentier đã đến Mỹ Sơn để nghiên cứu văn bia và nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc Chăm. Cho đến những năm 1903-1904 những tài liệu cơ bản nhất về bia ký và nghệ thuật kiến trúc Mỹ Sơn đã được L.Finot chính thức công bố.
 Kiến trúc và điêu khắc Chăm là một trong những đỉnh cao của nghệ thuật văn hóa khu vực Đông Nam Á. |
Lịch sử đã chứng minh với bàn tay của các nghệ nhân Chăm đã thổi luồng sinh khí vào những mẫu tượng đất nung, đá sa thạch làm cho chúng có diện mạo, sự rung động và trở nên bất tử. Nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Chăm là thành tựu rực rỡ của văn hóa Chăm, là một trong những đỉnh cao của nghệ thuật, văn hóa của các nước khu vực Đông Nam Á. Nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Chăm đã thể hiện tài năng, trí tuệ, sự sáng tạo mang bản sắc của dân tộc Chăm. Đó là một nền nghệ thuật giàu sức sống, nhiều trăn trở, xúc động, một nghệ thuật đầy tính nhân văn và khát vọng. Phải nói rằng với những nét độc đáo của mình, quần thể Mỹ Sơn là niềm tự hào của cả thế giới.
Thánh địa Mỹ Sơn không chỉ có giá trị về mặt kiến trúc mà phần hồn của nó còn gắn với những lễ hội độc đáo mang đậm nét văn hóa Chăm. Không cần phải đợi đến lễ hội “Hành trình di sản”(2 năm một lần) hoặc một “Đêm Mỹ Sơn huyền ảo” nào đó để gặp nụ cười Chiêm nữ bước ra từ cổ tháp cùng vũ điệu thần linh, tiếng kèn saranai, trống ghì - nằng... lung linh ánh nến. Chỉ một thôi đường từ Nam Phước, bước qua khe Thẻ, đi dọc con đường đá lát hoang liêu kia, người giàu trí tưởng tượng sẽ hình dung được trên nền phế tích có từng đoàn voi ngự lộng lẫy, lấp lánh kiệu vàng, vũ nữ Apsara rực rỡ xiêm y, bay lượn trong điệu múa thần linh giữa cồng chiêng âm vang rộn rã... dưới chân tháp cổ. Đó là nhằm lưu giữ bảo tồn những nét văn hóa của người Chăm xưa được tái hiện trong những không gian huyền ảo của Mỹ Sơn.