Hoàn thiện hành lang pháp lý trong bảo tồn và phát triển tri thức y học dân tộc

1. Phát triển y học cổ truyền – Nhiệm vụ trọng tâm trong giai đoạn mới

Ngày 15/9/2025, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 25/CT-TTg về "Đẩy mạnh phát triển nền y học cổ truyền Việt Nam trong giai đoạn mới". Văn bản khẳng định: "Phát triển y học cổ truyền là nhiệm vụ quan trọng nhằm kế thừa, phát huy tinh hoa tri thức dân tộc, kết hợp y học hiện đại để bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân".

Một trong những nội dung trọng tâm của Chỉ thị là đẩy mạnh hoạt động sưu tầm, kế thừa, bảo tồn và phát triển các bài thuốc hay, cây thuốc quý, phương pháp chữa bệnh hiệu quả – nhiệm vụ này được giao trực tiếp cho Hội Đông y Việt Nam.

Để thực hiện hiệu quả Chỉ thị này, cần có cơ chế, chính sách đặc thù, khả thi và bền vững, nhằm phát huy vai trò của Hội Đông y trong việc giữ gìn và phát triển kho tàng tri thức y học cổ truyền của dân tộc - một di sản quý giá của đất nước.

2. Thực trạng và những khó khăn hiện nay

Trong nhiều năm qua, Hội Đông y Việt Nam đã nỗ lực triển khai các chương trình sưu tầm, bảo tồn và phát triển tri thức y học cổ truyền trên phạm vi toàn quốc. Hàng vạn bài thuốc dân gian, bài thuốc gia truyền được thu thập, lưu giữ tại 63 tỉnh, thành. Hàng chục vườn bảo tồn cây thuốc quý được xây dựng. Nhiều phòng chẩn trị YHCT, mô hình kết hợp Đông – Tây y hoạt động hiệu quả, đóng góp tích cực cho công tác chăm sóc sức khỏe nhân dân.

Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy công tác này vẫn còn nhiều bất cập và thách thức:

- Thiếu cơ chế pháp lý thống nhất về bảo hộ tri thức dân gian và quy trình công nhận bài thuốc cổ truyền. Hiện chưa có quy định rõ ràng về quyền sở hữu và quyền lợi của người nắm giữ bài thuốc, dẫn đến tình trạng nhiều tri thức quý bị thất lạc hoặc khai thác tự phát.

- Nguồn lực tài chính hạn chế, phần lớn hoạt động của Hội dựa vào sự tự nguyện, đóng góp của hội viên.

- Chưa có quỹ bảo tồn tri thức YHCT, gây khó khăn cho việc triển khai các đề tài nghiên cứu, kiểm nghiệm, số hóa dữ liệu hay lưu trữ bài thuốc.

- Nhân lực kế cận khan hiếm: Nhiều lương y cao tuổi chưa có người truyền nghề chính thức; công tác đào tạo, kế thừa chưa có cơ chế khuyến khích rõ ràng.

- Thiếu cơ chế phối hợp liên ngành giữa Hội Đông y, Bộ Y tế, các viện, trường và địa phương. Nhiều hoạt động còn rời rạc, thiếu đầu mối thống nhất.

Những khó khăn này nếu không được tháo gỡ bằng chính sách cụ thể sẽ khiến nguồn tri thức y học cổ truyền bị mai một, đồng thời làm chậm tiến trình hiện đại hóa và hội nhập của nền y học dân tộc.

 3. Sự cần thiết phải có cơ chế, chính sách đặc thù

Y học cổ truyền không chỉ là lĩnh vực chuyên môn mà còn gắn bó chặt chẽ với văn hóa, tín ngưỡng, tri thức dân gian và truyền nghề – những yếu tố mang tính phi vật thể, khó định lượng bằng cơ chế quản lý thông thường. Vì vậy, nếu không có chính sách đặc thù, nhiều giá trị quý báu có thể bị thất truyền hoặc bị khai thác sai lệch.

Việc ban hành cơ chế riêng cho lĩnh vực này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng:

• Hợp pháp hóa và bảo hộ tri thức y học dân gian, ngăn ngừa việc sao chép, chiếm dụng tri thức cổ truyền. 
• Tạo hành lang pháp lý cho Hội Đông y tham gia sâu vào hoạt động nghiên cứu, thẩm định và cấp phép các bài thuốc cổ truyền. 
• Đảm bảo nguồn lực tài chính và nhân lực để Hội có thể thực hiện các dự án sưu tầm, bảo tồn, phát triển YHCT một cách hệ thống và bền vững. 
• Khuyến khích xã hội hóa, thu hút doanh nghiệp, viện nghiên cứu, trường đại học, cộng đồng dân tộc cùng tham gia bảo tồn, phát triển nguồn dược liệu và bài thuốc quý.

4. Đề xuất các cơ chế, chính sách chủ yếu

4.1. Hoàn thiện cơ chế pháp lý và quản lý chuyên ngành

Bộ Y tế cần ban hành Thông tư hướng dẫn riêng về công tác sưu tầm, kế thừa, bảo tồn và phát triển tri thức YHCT, trong đó:

- Quy định rõ trách nhiệm và quyền hạn của Hội Đông y Việt Nam trong việc xác minh, thẩm định và ghi nhận các bài thuốc, phương pháp dân gian.

- Xây dựng quy trình công nhận "người giữ tri thức cổ truyền", cấp mã định danh cho lương y, thầy thuốc dân gian; đồng thời quy định chế độ quyền lợi, phụ cấp, chia sẻ lợi ích khi họ chuyển giao hoặc công bố bài thuốc.

- Ban hành cơ chế "chia sẻ lợi ích" (benefit-sharing) giữa cộng đồng, cá nhân nắm giữ tri thức và doanh nghiệp khi bài thuốc được ứng dụng trong sản xuất, thương mại hóa.

Cơ chế này không chỉ bảo vệ quyền lợi người nắm giữ tri thức mà còn khuyến khích minh bạch hóa, hợp pháp hóa nguồn gốc bài thuốc, tạo nền tảng cho nghiên cứu và phát triển bền vững.

4.2. Cơ chế tài chính và đầu tư

Cần sớm thành lập Quỹ Quốc gia bảo tồn tri thức y học cổ truyền, do Bộ Y tế quản lý, Hội Đông y Việt Nam là cơ quan thường trực triển khai.

Nguồn quỹ tập trung cho:

• Điều tra, sưu tầm, kiểm chứng, số hóa bài thuốc, cây thuốc quý.
• Nghiên cứu lâm sàng, chuẩn hóa các bài thuốc dân gian có hiệu quả.
• Hỗ trợ vùng trồng dược liệu, trung tâm bảo tồn và cơ sở thực hành YHCT.

Bên cạnh ngân sách Nhà nước, cần khuyến khích xã hội hóa đầu tư, cho phép doanh nghiệp, hợp tác xã, tổ chức phi chính phủ cùng tham gia.

Các dự án bảo tồn cây thuốc quý, phát triển dược liệu, sản phẩm thuốc cổ truyền nên được hưởng ưu đãi thuế, đất đai và tín dụng, tương tự như lĩnh vực nông nghiệp công nghệ cao.

4.3. Ứng dụng khoa học – công nghệ trong bảo tồn tri thức

Một bước đi quan trọng là xây dựng Cơ sở dữ liệu quốc gia về bài thuốc và cây thuốc Việt Nam (National Herbal Database) – kết nối giữa Hội Đông y, Viện Dược liệu, các trường Y Dược và doanh nghiệp.

Hệ thống này có thể ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) để:

• Phân loại, định danh, truy xuất nguồn gốc cây thuốc, bài thuốc.
• Bảo mật dữ liệu, ngăn ngừa thất thoát hoặc sao chép trái phép tri thức dân gian.
• Hỗ trợ công tác chuẩn hóa, định tính – định lượng hoạt chất, góp phần hiện đại hóa quy trình nghiên cứu và sản xuất thuốc cổ truyền.

Song song đó, cần hỗ trợ nghiên cứu lâm sàng, sản xuất thử nghiệm và chuyển giao công nghệ đối với các bài thuốc có hiệu quả thực tiễn cao.

4.4. Cơ chế bảo tồn và phát triển cây thuốc quý

Việc xây dựng bản đồ dược liệu quốc gia là yêu cầu cấp thiết, nhằm xác định các vùng cây thuốc đặc hữu, nguy cấp.

Trên cơ sở đó, hỗ trợ:

• Xây dựng 3 - 5 vườn bảo tồn cấp vùng và nhiều vườn cấp tỉnh, ưu tiên cây thuốc bản địa có giá trị kinh tế và y học cao.
• Áp dụng chính sách miễn, giảm tiền thuê đất, hỗ trợ giống, kỹ thuật trồng theo tiêu chuẩn GACP-WHO.
• Kết hợp bảo tồn với phát triển du lịch sinh thái – dược liệu, tạo sinh kế bền vững cho người dân vùng cao, đồng thời quảng bá giá trị cây thuốc Việt Nam ra thế giới.

4.5. Cơ chế đào tạo, kế thừa và phát triển nhân lực

Nhân lực là yếu tố then chốt để bảo tồn tri thức cổ truyền. Cần triển khai chương trình "Lương y kế cận" – đào tạo, truyền nghề có kiểm soát giữa lương y cao niên và sinh viên ngành YHCT.

Một số đề xuất cụ thể:

• Hỗ trợ học bổng, phụ cấp cho học viên cam kết hành nghề tại vùng khó khăn.
• Công nhận "người giữ tri thức cổ truyền" là đối tượng được hưởng hỗ trợ nghiên cứu hoặc phụ cấp thường xuyên.
• Phối hợp với các trường Y Dược đưa nội dung sưu tầm, bảo tồn bài thuốc dân gian vào chương trình học chính khóa, khuyến khích nghiên cứu và thực hành lâm sàng kết hợp Đông – Tây y.

4.6. Tăng cường phối hợp và truyền thông cộng đồng

Để các cơ chế, chính sách đi vào thực tiễn, cần thiết lập cơ chế phối hợp liên ngành giữa Bộ Y tế, Bộ Khoa học & Công nghệ, Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn, Bộ Văn hóa – Thể thao & Du lịch, Hội Đông y Việt Nam và các địa phương.

Đề xuất tổ chức thường niên Tuần lễ Y học cổ truyền Việt Nam, nhằm:

• Tôn vinh bài thuốc hay, cây thuốc quý, lương y tiêu biểu;
• Đẩy mạnh truyền thông khoa học, nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị của YHCT;
• Ngăn chặn mê tín, lạm dụng thuốc không kiểm chứng, khẳng định hình ảnh nền y học cổ truyền chuẩn mực, khoa học, hội nhập.

5. Hướng tới nền y học dân tộc hiện đại – hội nhập – bền vững

Y học cổ truyền là tinh hoa của dân tộc, là "báu vật" của nền y học Việt Nam. Để Chỉ thị 25/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ thực sự đi vào đời sống, cần sớm hoàn thiện cơ chế, chính sách đồng bộ, đặc thù và hiệu quả, giúp Hội Đông y Việt Nam phát huy vai trò nòng cốt trong công tác sưu tầm, kế thừa, bảo tồn và phát triển các bài thuốc hay, cây thuốc quý, phương pháp chữa bệnh hiệu quả.

Khi tri thức cổ truyền được gìn giữ và kết hợp hài hòa với khoa học hiện đại, Việt Nam hoàn toàn có thể xây dựng nền y học dân tộc hiện đại – hội nhập – bền vững, góp phần nâng cao vị thế của y học Việt Nam trong khu vực và trên thế giới.

Mời bạn xem thêm video: