1. Việt Nam có tiềm năng lớn để phát triển vùng nguyên liệu phục vụ nhu cầu phát triển thuốc và các sản phẩm từ dược liệu
Việt Nam nằm trong nhóm các quốc gia có hệ sinh thái đa dạng bậc nhất thế giới, thuận lợi cho việc phát triển hàng nghìn loài cây dược liệu quý.
Theo Viện Dược liệu, nước ta đã thống kê được hơn 5.117 loài và dưới loài thuộc 8 ngành thực vật bậc cao có mạch, nhiều loài có giá trị y học và kinh tế cao.
Các tỉnh miền núi phía Bắc, Nam Trung Bộ và Tây Nguyên có trên 50% diện tích là rừng, đặc biệt là vùng núi cao khí hậu mát mẻ – nơi lý tưởng cho việc bảo tồn, phát triển và thuần hóa nhiều cây thuốc quý. Nhiều địa phương có thể phát triển mô hình trồng dược liệu dưới tán rừng, vừa bảo vệ sinh thái, vừa tạo sinh kế bền vững cho người dân. Trong khi đó, vùng đồng bằng và trung du với địa hình thuận lợi, gần các khu công nghiệp, rất phù hợp để phát triển dược liệu theo hướng sản xuất hàng hóa quy mô lớn, gắn với công nghiệp chế biến. Nhiều địa phương như Bắc Ninh, Hưng Yên, Ninh Bình đã hình thành vùng trồng dược liệu truyền thống, góp phần chuyển đổi cơ cấu cây trồng hiệu quả.
Theo Chiến lược quốc gia phát triển ngành dược Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045, mục tiêu đặt ra là xây dựng 2 – 5 vùng sản xuất dược liệu quy mô lớn, tiêu chuẩn hóa 100% dược liệu phục vụ sản xuất thuốc trong nước. Đây là cơ hội quan trọng để ngành dược trong nước chủ động nguyên liệu, nâng cao giá trị và sức cạnh tranh. Tuy nhiên, để hiện thực hóa mục tiêu này, cần phát triển đồng bộ từ sản xuất, chế biến đến tiêu thụ, trong đó trọng tâm là phát triển bền vững vùng nguyên liệu.
Việt Nam có nguồn dược liệu phong phú, nhiều loài có giá trị y học và kinh tế cao.
2. Thực trạng phát triển chuỗi giá trị dược liệu tại Việt Nam
Hiện nay, việc quy hoạch vùng trồng dược liệu vẫn còn manh mún, nhỏ lẻ. Phần lớn diện tích dược liệu do người dân trồng tự phát, tiêu thụ qua thương lái nên thiếu tính ổn định và không gắn với chuỗi giá trị. Các mô hình hợp tác xã, liên kết doanh nghiệp – nông dân còn ít, chưa phát huy hiệu quả.
Một số địa phương đã lồng ghép phát triển dược liệu vào các chương trình quốc gia như: Xây dựng nông thôn mới; hỗ trợ ứng dụng KHCN thúc đẩy phát triển KTXH nông thôn, miền núi, vùng dân tộc thiểu số, OCOP, song nguồn lực đầu tư vẫn hạn chế, chưa có sự gắn kết chặt chẽ giữa sản xuất – chế biến – tiêu thụ.
Bên cạnh những lợi thế tự nhiên và sự quan tâm của Nhà nước, ngành dược liệu vẫn đối mặt với nhiều thách thức:
- Thiếu chính sách đồng bộ khuyến khích doanh nghiệp và nông dân đầu tư. Mức hỗ trợ hiện nay theo Nghị định 65/2017/NĐ-CP còn thấp so với nhu cầu thực tế.
- Chưa hình thành vùng nguyên liệu trọng điểm gắn với chỉ dẫn địa lý hoặc thương hiệu, khiến doanh nghiệp khó đầu tư hạ tầng chế biến, nâng cao giá trị gia tăng.
- Ứng dụng khoa học công nghệ còn yếu. Nhiều vùng trồng vẫn canh tác thủ công, chưa đạt chuẩn GACP – WHO về an toàn và chất lượng dược liệu.
- Công nghệ sơ chế, bảo quản lạc hậu, chủ yếu phơi nắng hoặc sấy thủ công, dẫn đến dược liệu không ổn định về chất lượng.
- Khó tích tụ đất đai để mở rộng quy mô sản xuất, nhất là tại các vùng trung du và đồng bằng.
- Đầu tư cho nghiên cứu – giống cây trồng còn hạn chế, chưa tạo được sản phẩm có tính cạnh tranh cao.
- Liên kết chuỗi giá trị yếu, doanh nghiệp ít hợp tác với người dân để đầu tư vùng nguyên liệu gắn với chế biến.
- Hoạt động quảng bá, xúc tiến thương mại còn mờ nhạt, chủ yếu do doanh nghiệp nhỏ, chưa đủ năng lực tiếp cận thị trường trong và ngoài nước.
Những hạn chế này khiến dược liệu Việt Nam dù phong phú nhưng vẫn chưa tạo được thương hiệu mạnh, chủ yếu xuất khẩu thô hoặc tiêu thụ nội địa quy mô nhỏ, giá trị kinh tế thấp.
3. Một số giải pháp phát triển vùng trồng dược liệu tại Việt Nam
3.1 Giải pháp về chính sách
- Cần xây dựng cơ chế đặc thù đối với công tác phát triển dược liệu ở địa phương để phục hồi và phát triển các vùng trồng dược liệu truyền thống; quy hoạch vùng trồng ổn định, lâu dài và có quy mô lớn.
- Tiếp tục hoàn thiện thể chế chính sách trong chuyển giao công nghệ nhằm mang lại hiệu quả cao hơn trong sản xuất và thương mại hóa dược liệu và các sản phẩm từ dược liệu.
- Có cơ chế, chính sách hỗ trợ người dân, doanh nghiệp triển khai nuôi trồng và phát triển các sản phẩm từ dược liệu, hỗ trợ xây dựng mô hình sản xuất liên kết chuỗi giá trị dược liệu.
3.2 Giải pháp về đầu tư và tài chính
- Ưu tiên xây dựng cơ sở hạ tầng sơ chế, chế biến theo hướng hàng hóa hiện đại và phù hợp với cách mạng 4.0 trong phát triển dược liệu; hỗ trợ các đơn vị nghiên cứu, doanh nghiệp đổi mới công nghệ nhằm tạo ra các sản phẩm từ dược liệu có sức cạnh tranh trên thị trường;
- Huy động nguồn lực cho hoạt động KHCN, ưu tiên nguồn kinh phí cho hoạt động KHCN trọng điểm về dược liệu và có lợi thế cạnh tranh của vùng.
- Thực hiện hiệu quả nguồn lực đầu tư từ ngân sách nhà nước và chính sách tín dụng ưu đãi cho nội dung đầu tư hỗ trợ phát triển vùng trồng dược liệu quý thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.
3.3. Ứng dụng khoa học và công nghệ
Đẩy mạnh nghiên cứu, chọn tạo giống dược liệu có năng suất, chất lượng và khả năng thích nghi cao. Xây dựng mạng lưới sản xuất giống chất lượng cao, kiểm soát chặt quy trình nhằm ngăn chặn tình trạng thoái hóa giống.
Tăng cường áp dụng tiến bộ kỹ thuật trong canh tác, thu hái, sơ chế để nâng cao năng suất, giảm chi phí đầu vào và bảo vệ môi trường. Đặc biệt, cần nhân rộng tiêu chuẩn GACP-WHO tại tất cả vùng trồng, đảm bảo truy xuất nguồn gốc và chất lượng dược liệu đạt chuẩn quốc tế.
3.4. Phát triển nguồn nhân lực
Đầu tư đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho lĩnh vực dược liệu, đặc biệt là đội ngũ trẻ có kiến thức công nghệ và thị trường. Tổ chức tập huấn kỹ thuật trồng, thu hoạch, bảo quản dược liệu cho người dân, giúp họ tiếp cận quy trình sản xuất hiện đại, nâng cao giá trị sản phẩm.
Đào tạo nhân lực chất lượng cao cho lĩnh vực dược liệu là một trong những giải pháp then chốt để xây dựng và phát triển vùng nguyên liệu bền vững.
3.5. Hợp tác và liên kết phát triển
Tăng cường liên kết "5 nhà" – nhà nông, nhà khoa học, doanh nghiệp, nhà quản lý và ngân hàng – để hình thành chuỗi giá trị bền vững. Mở rộng hợp tác quốc tế về đầu tư, công nghệ, thương hiệu, xúc tiến thương mại, góp phần đưa dược liệu Việt Nam vươn ra thị trường thế giới.
Đồng thời, đẩy mạnh truyền thông và xây dựng thương hiệu, phát triển trung tâm phân phối và kinh doanh dược liệu, thuốc cổ truyền quy mô vùng, tạo cầu nối giữa sản xuất và thị trường.
Việt Nam có đầy đủ tiềm năng để trở thành trung tâm dược liệu của khu vực nếu biết khai thác hợp lý nguồn tài nguyên thiên nhiên, kết hợp khoa học – công nghệ hiện đại và chính sách phát triển đồng bộ. Xây dựng vùng nguyên liệu bền vững không chỉ giúp ngành dược chủ động nguồn cung, mà còn mở ra cơ hội nâng cao giá trị kinh tế nông nghiệp, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững cho cộng đồng.
