Hoàn thiện chính sách bảo tồn cây thuốc quý: Giữ gìn 'ngân hàng sống' của y học cổ truyền

1. Thực trạng suy giảm nguồn cây thuốc quý ở Việt Nam

Việt Nam được đánh giá là một trong những trung tâm đa dạng sinh học hàng đầu thế giới, với trên 5.000 loài thực vật có công dụng làm thuốc.

Theo thống kê của Viện Dược liệu (Bộ Y tế), hiện có khoảng 100 loài cây thuốc quý được ghi nhận trong Sách Đỏ Việt Nam, như sâm ngọc linh, bảy lá một hoa, hoàng liên chân gà, lan kim tuyến, tam thất hoang, hoàng tinh hoa trắng, hoàng tinh hoa đỏ, hoàng liên ô rô, bách hợp, bát giác liên, hà thủ ô đỏ, đảng sâm…

Tuy nhiên, nhiều loài đã bị khai thác cạn kiệt trong tự nhiên, chỉ còn ghi nhận phân bố ở một số vùng rừng sâu khu vực Tây Bắc, Tây Nguyên, Bắc Trung Bộ, Tây Nam Bộ và Đông Nam Bộ.

Nguyên nhân chính gồm:

- Khai thác không chú ý đến tái sinh, chưa có quy trình khai thác bền vững, thiếu quy hoạch vùng bảo tồn và khai thác hợp lý.

- Mất môi trường sống tự nhiên do nạn chặt phá rừng, chuyển đổi mục đích đất rừng.

- Thiếu chính sách hỗ trợ nghiên cứu, bảo tồn và nhân giống cây thuốc quý đồng bộ

- Hệ thống quản lý nguồn tài nguyên dược liệu còn chưa được ưu tiên tập trung, thiếu đồng bộ giữa các ngành Y tế và các Bộ, ngành liên quan.

2. Bảo tồn cây thuốc - nền tảng cho YHCT phát triển bền vững

Cây thuốc không chỉ là nguồn nguyên liệu của y học cổ truyền, mà còn là linh hồn của tri thức bản địa được tích lũy qua hàng nghìn năm. Mỗi loài dược liệu quý là kết tinh của kinh nghiệm chữa bệnh, văn hóa chăm sóc sức khỏe và bản sắc dân tộc.

Bảo tồn cây thuốc chính là:

• Giữ gìn nền tảng tri thức y học cổ truyền và nguồn gen quý.
• Đảm bảo an ninh dược liệu quốc gia.
• Tạo nguồn nguyên liệu ổn định, chất lượng cao cho công nghiệp dược và y học cổ truyền.
• Phát triển kinh tế dược liệu gắn với sinh kế bền vững của người dân miền núi.

3. Hoàn thiện cơ chế, thể chế trong công tác bảo tồn cây thuốc quý

Để công tác khoanh vùng và phục hồi cây thuốc đạt hiệu quả, cần xây dựng hệ thống cơ chế, chính sách và hành lang pháp lý đồng bộ, tập trung vào:

3.1. Quy hoạch và khoanh vùng bảo tồn

- Có kế hoạch điều tra, đánh giá nguồn tài nguyên dược liệu định kỳ theo kế hoạch 5 năm, 10 năm; xác định vùng phân bố và vùng khai thác của các loài cây thuốc có giá trị tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc.

- Tiếp tục duy trì và khoanh vùng bảo tồn các vùng có tính đa dạng sinh học cao và có nhiều loài cây thuốc có nguy cơ bị tuyệt chủng.

- Tăng cường triển khai công tác bảo tồn cây thuốc tại rừng đặc dụng, vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên phù hợp với điều kiện sinh thái của các loài cây thuốc.

3.2. Hoàn thiện hành lang pháp lý và cơ chế thực thi

- Cụ thể hóa các điều khoản trong Luật Dược, Luật Đa dạng sinh học và Chiến lược quốc gia phát triển y dược cổ truyền đến năm 2030 và các chương trình có liên quan để tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác quản lý, khai thác và bảo tồn nguồn tài nguyên dược liệu.

- Ban hành quy chuẩn quốc gia liên quan đến lĩnh vực bảo tồn nguồn tài nguyên dược liệu.

- Xây dựng cơ chế cấp phép khai thác có kiểm soát, đảm bảo vừa đáp ứng nhu cầu nguồn dược liệu, vừa không làm tổn hại đến hệ sinh thái tự nhiên.

3.3. Đẩy mạnh công tác nghiên cứu đánh giá nguồn tài nguyên dược liệu, nhân giống và phát triển nguồn gen cây thuốc

- Xây dựng cơ sở dữ liệu về nguồn tài nguyên dược liệu Việt Nam và công tác phát triển dược liệu.

- Phát triển ngân hàng gen dược liệu quốc gia, lưu giữ và nhân giống các loài cây thuốc quý hiếm.

- Ứng dụng công nghệ sinh học trong nghiên cứu đánh giá nguồn gen, bảo tồn và phát triển nguồn gen, chú trọng các loài đặc hữu, quý, hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng và có giá trị kinh tế cao.

- Tăng cường tác giữa Viện Dược liệu, các trường đại học, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương trong bảo tồn và phát triển nguồn gen cây thuốc có giá trị y tế và kinh tế cao.

3.4. Phát triển vùng trồng dược liệu bền vững gắn với sinh kế địa phương

- Hoàn thiện về quy trình kỹ thuật cho các loài cây dược liệu cần phát triển, tăng cường chuyển giao kỹ thuật để phát triển vùng trồng dược liệu bền vững.

- Xây dựng có hệ thống mô hình vườn thuốc nam để gắn kết công tác bảo tồn với y học cổ truyền và du lịch.

- Đẩy mạnh triển khai chương trình mỗi địa phương phát triển một số loài cây thuốc đặc trưng, có lợi thế, gắn nhãn chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm dược liệu bản địa.

- Đưa người dân vùng núi, đồng bào dân tộc thiểu số trở thành chủ thể của công tác bảo tồn, với cơ chế hưởng lợi công bằng và dài hạn.

4. Cần làm gì để bảo vệ tri thức và phát huy giá trị Y học cổ truyền?

Bên cạnh việc bảo tồn cây thuốc, cần song song bảo tồn tri thức bản địa, tri thức truyền thống. Đây là yếu tố nền tảng để phát huy giá trị của y học cổ truyền Việt Nam.

Theo đó, chúng ta cần:

- Tiến hành sưu tầm, số hóa và lưu trữ tri thức dân gian, tri thức bản địa về cây thuốc gắn với cộng đồng dân tộc thiểu số.

- Chú trọng về lĩnh vực sở hữu trí tuệ đối với bài thuốc cổ truyền và giống cây thuốc quý, tránh thất thoát, mất nguồn gen quý hoặc thương mại hóa thiếu kiểm soát.

- Đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong nghiên cứu về lĩnh vực dược liệu và bảo tồn nguồn gen, nhưng phải đảm bảo nguyên tắc "chia sẻ công bằng lợi ích" theo Công ước Đa dạng sinh học (CBD) và Nghị định thư Nagoya.

- Khoanh vùng, bảo tồn và phục hồi các loài cây thuốc đặc hữu, quý, hiếm là nhiệm vụ chiến lược trong phát triển bền vững y học cổ truyền Việt Nam. Một hành lang pháp lý chặt chẽ, gắn với cơ chế phối hợp liên ngành và sự tham gia của cộng đồng, sẽ giúp bảo vệ nguồn tài nguyên dược liệu, bảo tồn tri thức y học cổ truyền và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong chăm sóc sức khỏe con người.

Xem thêm video đang được quan tâm: