Hồ sơ ví dặm và câu chuyện chưa có hồi kết của di sản

Được nhận các danh hiệu do UNESCO công nhận là một vinh hạnh lớn lao nhưng cũng đặt ra nhiều trọng trách nặng nề cho các nhà quản lý và những người bảo lưu, thực hành vốn dân gian.

Ví dặm trên hành trình vinh danh

Hát dặm và hát ví là thể hát dân ca không có nhạc đệm, mang đậm bản sắc địa phương về ca từ, giọng điệu, âm điệu do cộng đồng người Việt ở 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh sáng tạo trong quá trình lao động sản xuất và sinh hoạt. Giống như Quan họ xứ Kinh Bắc, hát xoan ở vùng Phú Thọ, ca trù trên đất Bắc..., Ví dặm cũng có những thăng trầm trong dòng chảy lịch sử của đất nước. Nó phản ánh suy nghĩ, nếp nghĩ và đời sống lao động sản xuất của những con người sinh sống trên mảnh đất không được thiên nhiên ưu đãi. Dân ca Ví dặm mang trong mình giá trị lịch sử, giá trị văn hóa, giữ vai trò là di sản văn hóa phi vật thể trong đời sống cộng đồng hiện nay, là sản phẩm đại diện, tiêu biểu cho gia tài văn hóa của vùng đất Nghệ Tĩnh.

Hiện nay, dân ca Ví dặm đang được lưu truyền rộng rãi trong cộng đồng ở 259 làng, thôn, xóm, khu dân cư thuộc 15 huyện ở tỉnh Nghệ An và 12 huyện ở tỉnh Hà Tĩnh. Có 71 câu lạc bộ dân ca Ví dặm đã được thành lập và 803 nghệ nhân đang tích cực truyền dạy cho con cháu nhằm bảo tồn và phát huy giá trị dân ca Ví dặm.

Các chuyên gia ước tính có khoảng 15 điệu ví, 8 điệu dặm được gọi tên theo bối cảnh cuộc sống, lao động, nghề nghiệp như: ví phường vải, ví đò đưa, ví phường cấy, ví phường củi, dặm vè, dặm ru, dặm kể...

Đầu tháng năm 2013, đề án, kế hoạch xây dựng hồ sơ Dân ca, ví dặm Nghệ Tĩnh trình UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại đã được Bộ Văn hóa - Thể Thao - Du lịch thông qua và gấp rút đẩy nhanh tiến độ. Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam cùng Sở Văn hóa Thể Thao - Du lịch 2 tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh là 3 đơn vị cùng bắt tay thực hiện hồ sơ này.

 Liệu có hết những lùm xùm sau ngôi vị?

Cũng giống như khi đệ trình hồ sơ cồng chiêng Tây Nguyên, Quan họ Bắc Ninh, Ca trù, Hát xoan..., hồ sơ Ví dặm cũng được chuẩn bị trong không khí khẩn  trương, rầm rộ. Hàng loạt các sự kiện nhằm quảng bá dân ca Ví dặm được tổ chức. Các hội thảo khoa học, các liên hoan diễn ra với mật độ dày đặc để công chúng trong và ngoài nước biết về Ví dặm..

 Nhưng giới chuyên môn và các nhà quản lý tiếp tục lo lắng: sau khi di sản được trao ngôi vị, dư âm của nó có thực sự lắng xuống hay sẽ gây “lùm xùm” hơn? Bảo tồn thế nào, phát triển ra sao cho xứng đáng với tầm một di sản văn hóa của nhân loại là câu hỏi thường trực đặt ra bấy lâu nay với di sản.

Qua nhiều năm thực chứng, chỉ có Nhã nhạc cung đình Huế phần nào thực hiện được việc bảo tồn và phát huy di sản. Những người quản lý chú trọng đem Nhã nhạc biểu diễn thường xuyên trong các hoạt động khoa học chuyên ngành, các hội thảo và có sân khấu biểu diễn trong khuôn viên khu di tích cố đô Huế. Ngay cả trên các du thuyền trên sông Hương, loại hình nghệ thuật này cũng được biểu diễn rộng rãi. Đây là cách làm không quá cầu kỳ nhưng lại đạt được hiệu quả cao trong việc quảng bá di sản, thu hút số lượng nghệ sĩ trẻ tham gia biểu diễn ngày càng đông đảo và tăng nhanh.

 Có thể nói, Quan họ Bắc Ninh, Hát xoan, Ca trù chưa tìm thấy không gian biểu diễn chuyên nghiệp và định kỳ. Báo chí nói nhiều về cảnh quan họ ngửa nón xin tiền, các liền anh liền chị quan họ đi hát đám cưới, hát chầu văn hầu đồng... Ca trù vẫn có những suất diễn đều đặn bởi những cố gắng không mệt mỏi của những nhóm hoạt động nghệ thuật nhưng chủ yếu vẫn chỉ có du khách nước ngoài lắng nghe. Tính phổ biến và tính đại chúng của di sản chưa được khẳng định thì việc bảo tồn, phát huy sẽ hiệu quả đến đâu và Ví dặm có lại bước theo vết chân của các di sản tiền bối?

Làm gì để giữ ngôi vị cho di sản?

Dân ca Ví dặm là sản phẩm đại diện cho văn hóa vùng đất Nghệ Tĩnh, của Việt Nam và có thể sẽ là tài sản văn hóa đại diện của nhân loại. Bảo vệ và phát huy tài sản ấy ra sao chính là nhiệm vụ quan trọng nhất hiện nay.

Một loạt các biện pháp được đưa ra như: Nâng cao năng lực tổ chức hoạt động và quản lý của các cấp chính quyền đang trực tiếp quản lý di sản; nghiên cứu, kiểm kê, tư liệu hóa; bảo tồn, phục dựng lại một số quy tắc và thủ tục hát, các làn điệu lẫn lời ca nguyên gốc; bảo tồn, phục dựng một số không gian văn hóa, môi trường diễn xướng của di sản, hướng tới như một bảo tàng sống về dân ca Ví dặm xứ Nghệ. Tuyên truyền, quảng bá, giáo dục, nâng cao nhận thức cho người dân bằng các ấn phẩm, xuất bản các công trình nghiên cứu. Giúp đỡ các nghệ nhân trong công tác truyền dạy cho thế hệ sau, tạo được phong trào học tập sâu rộng trong quần chúng. Mở các hội diễn, hội thi, đẩy mạnh phong trào sinh hoạt văn nghệ...

Khi tiến hành làm hồ sơ đệ trình, các nhà quản lý văn hóa thực hiện rất gấp rút, rầm rộ nhưng khi di sản được công nhận, các hoạt động bảo tồn, phát huy dường như lại kém khí thế hơn so với khi chuẩn bị. Liệu đó có phải là công thức chung cho con đường đi tới kiệt tác di sản nhân loại mà các nhà quản lý văn hóa Việt Nam đang tiến hành? Hay mọi cố gắng, nỗ lực của những người làm nghề bị chi phối, tác động bởi chính sách và môi trường xã hội? Sự quan tâm và bảo tồn di sản của người dân Việt Nam còn chưa tới...? Tất cả vẫn luôn là câu hỏi chưa có hồi kết thỏa đáng và câu trả lời đang được mong đợi ở di sản sắp được vinh danh: dân ca Ví dặm xứ Nghệ!

Mỹ Hằng