Khi người bệnh được cho dùng một chất nào đó không phải là thuốc, nhưng nếu người đó có sự tin tưởng tuyệt đối đó là thuốc thật, dùng chất đó và khỏi bệnh thì hiện tượng đó được gọi là “hiệu ứng placebo”.
“Placebo” xuất phát từ tiếng Latin có nghĩa là “Tôi làm vui lòng” ý nói bác sĩ sẽ tác động đến tâm lý của người bệnh, tạo cho họ sự phấn khởi, tin tưởng để mau hết bệnh. Trong quá trình điều trị bệnh, thầy thuốc thường khai thác tối đa yếu tố tâm lý để giúp quá trình bệnh diễn tiến tốt. Bác sĩ có mối quan hệ tốt với bệnh nhân, cung cách khám chữa bệnh đúng mực, nói năng nhẹ nhàng, thân tình giải thích rõ ràng cặn kẽ, sẽ giúp bệnh nhân ổn định về mặt tâm lý và giúp việc điều trị bằng thuốc hoặc bằng phương thức trị liệu nào đó sẽ nhanh và tốt hơn. Không hiếm trường hợp đã xảy ra chỉ vì một lời nói của bác sĩ mà làm cho bệnh của bệnh nhân thêm nặng hơn hoặc giảm đi rõ rệt.
Nocebo có thể là những gì khó chịu đối với cơ thể một cách tổng quát như mệt mỏi
Hiện tượng một placebo, tức là giả dược hay thuốc vờ, chẳng chứa thứ gì là thuốc thật sự chỉ là chất trơ mà lại chữa được bệnh thì thật đáng ngạc nhiên. Nhưng còn có hiện tượng đáng ngạc nhiên hơn là placebo có thể gây tác dụng phụ có hại rất trầm trọng.
Trong một tổng quan vào năm 2013, các nhà y dược học ghi nhận trong 41 thử nghiệm lâm sàng thử thuốc mới trị bệnh Parkinson, có đến 8,8% các trường hợp người tình nguyện dùng placebo bị tác dụng phụ có hại của thuốc. Tức là, trong 100 người dùng placebo không phải thuốc thật, thế mà có đến 8 - 9 người bị các tác dụng phụ của thuốc trị bệnh Parkinson hành hạ: khô miệng, táo bón, buồn nôn, nôn, chóng mặt, mất ngủ, ảo giác, rối loạn trương lực cơ, tăng vận động. Đến độ 8-9 người này chịu không nổi phải bỏ dở cuộc thử nghiệm.
Khi làm thí nghiệm với placebo, trong khi chờ đợi hiệu ứng placebo thì người ta lại có hiện tượng mà Kennedy gọi là phản ứng nocebo (nocebo reaction). Đối với một chất trơ không phải là thuốc, nếu người bệnh nghĩ đó là thuốc thì có thể bị các tác dụng phụ của thuốc. Tác dụng phụ của placebo được gọi là nocebo có thể là những gì khó chịu đối với cơ thể một cách tổng quát như mệt mỏi, nhưng cũng có thể có tính đặc hiệu, như người dùng placebo đinh ninh đó là thuốc quinine trị sốt rét sẽ bị ù tai nghe thấy tiếng chuông reo trong lỗ tai (tác dụng phụ của thuốc quinine thật) ở mức chịu không nổi.
Cần lưu ý, placebo có nguyên nghĩa là “Tôi làm vui lòng” cũng có ý cho rằng lời nói, thái độ của bác sĩ có tác động tích cực đến tâm lý của người bệnh, tạo cho họ sự phấn khởi, tin tưởng để mau hết bệnh. Cũng thế, nocebo với nguyên nghĩa “Tôi gây hại” cũng dùng để chỉ lời nói, thái độ của bác sĩ không tốt, gieo sự nghi ngờ sẽ làm bệnh của người bệnh nặng thêm.
Trong một nghiên cứu lâm sàng thực hiện vào năm 1980, một số bệnh nhân sau cuộc mổ (hậu phẫu) được dùng thuốc giảm đau theo yêu cầu (tức có đau mới dùng thuốc). Các bệnh nhân này được chia làm 3 nhóm cho dùng thuốc giảm đau theo yêu cầu là placebo (tức không có tác dụng giảm đau nào hết) trong ba ngày, đặc biệt trước khi cho dùng thuốc bác sĩ dặn dò với 3 kiểu nói. Nhóm 1 bác sĩ không nói gì cả. Nhóm 2, bác sĩ nói với người bệnh: “Thuốc giảm đau được cho dùng có thể là thuốc thật nhưng cũng có thể là placebo”. Nhóm 3, bác sĩ nói với giọng quyết liệt: “Thuốc giảm đau cho dùng là thuốc cực kỳ tốt”. Kết quả là nhóm 1 số có người bệnh yêu cầu được dùng thuốc giảm đau nhiều hơn cả, nhóm thứ 2 có số người bệnh yêu cầu dùng thuốc giảm đau giảm hơn nhóm 1 là 20,8%, còn nhóm 3 có số người bệnh yêu cầu dùng thuốc giảm đau giảm hơn nhóm 1 đến 33,8%. Tức lời nói của bác sĩ theo kiểu nào có thể làm bệnh nhân giảm bệnh hay bệnh nặng thêm.
Lời nói của bác sĩ có thể làm bệnh nhân giảm bệnh hay bệnh nặng thêm
Trong giáo lý Phật giáo có 2 loại tâm: tâm thiện tức chân tâm và tâm bất thiện tức vọng tâm.
Khi người Phật tử nói “ Sống phải có tâm”, “có tâm” ở đây chính là có chân tâm, thiện tâm, tâm từ bi… Còn khi nói: “Phải sống vô tâm” thì vô tâm, không có nghĩa là không có tâm gì cả, như cây đá, mà vô tâm ở đây có nghĩa là không có tâm chấp trước vào các sự vật hiện tượng có hại như tâm gian dối, tâm ghen ghét, tâm hận thù, tâm tham lam, tâm không xem trọng sức khỏe và mạng sống của người khác… Hay vô tâm chính là dứt bặt vọng tâm.
Chân tâm, vọng tâm là những vấn đề được nêu ra từ thời có Đức Phật mà theo người viết, rõ ràng có sự liên hệ với những vấn đề cốt tủy của lĩnh vực chăm sóc sức khỏe của thời hôm nay, trong đó có placebo và nocebo.
Rất mong các thầy thuốc có “tâm” luôn toàn tâm toàn ý trong công việc chuyên môn, tu dưỡng rèn luyện liên tục kiến thức và kỹ năng của mình, vận dụng rất tốt placebo để đừng bao giờ biến nó thành nocebo gây hại bệnh nhân.