Kỷ niệm 99 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, Báo Sức khỏe và Ðời sống xin gửi tới bạn đọc câu chuyện về sự hy sinh thầm lặng của những nhà báo liệt sĩ qua lời kể và hành trình hàng thập kỷ tìm hiểu, thu thập thông tin về 511 nhà báo liệt sĩ của nhà báo Trần Văn Hiền, nguyên Phó Tổng biên tập Báo Nghệ An.
Theo dấu chân những nhà báo liệt sĩ
Trong cái nắng gắt của những ngày tháng 6, tại ngôi nhà nhỏ ở xóm Hòa Tiến, xã Hưng Lộc, TP. Vinh, Nghệ An, câu chuyện giữa nhà báo Trần Văn Hiền với chúng tôi như những thước phim quay chậm.
Ông Hiền kể, ông cũng từng là người lính, nên hơn ai hết ông thấu hiểu sự ra đi đau xót của đồng đội. Theo ông, xót xa nhất là nhiều nhà báo liệt sĩ hiện nay vẫn chưa tìm thấy hài cốt.
Những lời chia sẻ của nhà báo Trần Văn Hiền với phóng viên như dòng chảy ký ức sống động, mọi khoảnh khắc của từng đồng nghiệp, mốc thời gian, sự kiện và số liệu đều được ông nhớ như in mà không cần xem lại tư liệu. Kể về hành trình hàng thập kỷ, lặn lội ra Bắc vào Nam để tìm và viết chân dung những nhà báo liệt sĩ, ông kể: Người đầu tiên ông đi tìm và viết lại chân dung là nhà báo Vũ Hiến.
Năm 1995, ông xin nghỉ phép, đi xe đò ra tận Hải Phòng tìm đến khu tập thể cán bộ Bộ Tư lệnh Hải quân, gặp bà Nguyễn Thị Thân, vợ nhà báo Vũ Hiến, phóng viên báo Hải Quân Việt Nam, hy sinh năm 1979. Ông Hiền ngậm ngùi chia sẻ với bà: "Tôi và Vũ Hiến cùng học lớp báo chí (1974-1976) tại Trường Tuyên huấn Trung ương (nay là Học viện Báo chí & Tuyên truyền). Nghe tin Vũ Hiến hy sinh đã lâu nhưng nay mới có dịp ra thăm và muốn biết bạn mình hy sinh như thế nào".
Khi đó, bà Thân nói: "Tôi chỉ nhận được giấy báo tử, không biết chồng hy sinh trong trường hợp nào. Sau đó, tôi tìm đến Lữ đoàn 126 tham gia đánh vào cảng Công Pong Xom. Ðến đây, tôi gặp được ông Nguyễn Văn Tình - Lữ đoàn trưởng cùng các chỉ huy lữ đoàn đặc công nước Anh hùng này và được nghe kể lại về sự hy sinh anh dũng của chồng tôi".
Khi đến Hội Nhà báo Việt Nam để tìm hiểu về danh sách 380 nhà báo liệt sĩ của cả nước, ông Hiền bất ngờ vì trong số đó có 66 nhà báo nữ và có đến 60% số nhà báo vẫn chưa được tìm thấy hài cốt. Thông tin về Vũ Hiến trong danh sách được ghi rất ngắn: "Nhà báo liệt sĩ Vũ Hiến là thành viên của cơ quan Báo Hải Quân Việt Nam, tham gia đoàn quân tình nguyện Việt Nam và hy sinh anh dũng trên chiến trường Campuchia khi thực hiện nhiệm vụ".
Trên cả chặng đường trở về, ông Hiền ấp ủ ý nghĩ: "Phải tái hiện lại hình ảnh, câu chuyện của những nhà báo liệt sĩ. Có lẽ, nhà báo Vũ Hiến là người mà ông mất nhiều thời gian nhất để dựng lại chân dung bởi quá trình tìm gặp các nhân vật liên quan khá nhiều khó khăn".
Ông Trần Văn Hiền kể về đồng nghiệp.
Mãi tới năm 2002, ông mới tìm được Chuẩn đô đốc (sau này là Phó Ðô đốc) Nguyễn Văn Tình, Anh hùng lực lượng vũ trang - Chính ủy Quân chủng Hải quân và những sĩ quan Lữ đoàn 126, trực tiếp chỉ huy trận đánh có nhà báo Vũ Hiến tham gia.
Những người chỉ huy Lữ đoàn 126 thời đó, xúc động nhớ lại: "Trong một trận chiến khốc liệt vào lúc 14h30 ngày 3/1/1979, khi Hải quân Vùng 5 tiến hành tấn công cảng Kép và cảng Cô Công, Vũ Hiến đã bám sát theo các đơn vị hải quân này. Anh ngồi trên tháp pháo của xe tăng, cùng với Trung đoàn 812, Sư đoàn 8. Sau khi chúng ta chiếm được hai cảng này, các cánh quân ào ạt bao vây ngã ba Va Lung - cửa ngõ ác liệt che chắn quốc lộ số 3, dẫn vào Thủ đô Phnom Penh của Campuchia. Tại đây, ta chạm trán với 3 sư đoàn của Pol Pot đang chốt chặn các cao điểm dọc tuyến quốc lộ. Trên tháp pháo của xe tăng, Vũ Hiến ngực đeo máy ảnh, súng AK chéo hông. Giữa mịt mù khói lửa anh liên tục bấm máy ảnh. Rồi khi ta vừa vượt qua ngã ba Va Lung, anh trúng đạn ngã xuống tháp pháo, hai bàn tay vẫn nắm chặt máy ảnh".
"Viết về người đang sống phải hết sức chân thực. Viết về người đã hy sinh mà dối trá thì có tội với người, với nghề" ông Hiền nói, rồi kể về hai anh em ruột là nhà báo liệt sĩ Bùi Văn Thưởng và Bùi Văn Tấn, là phóng viên Thông tấn xã Việt Nam ở Mỹ Tho, Tiền Giang (nay là tỉnh Tiền Giang).
Nhà báo Bùi Văn Thưởng từng viết một bài báo tường thuật mang tựa đề "Ấp Bắc, trận đầu đánh thắng chiến thuật trực thăng vận, thiết xa vận", được các tờ báo lớn như Nhân Dân, Quân đội Nhân dân, Ðài Tiếng nói Việt Nam và Ðài Phát thanh Giải phóng đăng tải, phát sóng vào ngày 3/1/1963, làm nức lòng quân dân cả nước. Không lâu sau, Bộ Tư lệnh Miền phát động phong trào "Thi đua Ấp Bắc, giết giặc lập công". Sau đó, ở miền Bắc, nhiều cánh đồng 5 tấn, nhiều công trình tăng năng suất, đoàn xe, đoàn tàu an toàn đều lấy tên "Ấp Bắc".
Ðồng cảm trước sự hiểm nguy của các nhà báo nam khi tác nghiệp bao nhiêu thì khi viết về nhà báo nữ, ông càng thêm nhói lòng. Trong số những nhà báo nữ đó, ông luôn nhớ đến Phạm Thị Ngọc Huệ - phóng viên của Báo Trường Sơn. Trên hành trình công tác, Ngọc Huệ đã giẫm phải một quả mìn do quân đội Mỹ rải giữa rừng Khăm Muộn ở Lào và hy sinh. Sau này dù cố gắng đi tìm nhưng không tìm được hài cốt của nhà báo Huệ. Ông cùng một số đồng đội của nhà báo Ngọc Huệ, sang tận nơi cô ngã xuống để viết bài khắc họa chân dung.
"Khi viết chân dung về nữ nhà báo, cảm xúc của tôi như được dâng lên cao hơn. Bởi, con gái vào chiến trường đã phải chịu nhiều khốc liệt rồi, đặc biệt con gái làm báo thì mức độ khốc liệt còn cao hơn. Từ năm 1963 đến năm 1975, có 66 nhà báo nữ vào chiến trường thì 19 người hy sinh. Ðau đớn vô cùng. Cũng chính lẽ đó, tôi luôn trân trọng và muốn viết những ngôn ngữ đẹp nhất dành cho họ", ông Văn Hiền nói.
Nặng nghĩa với đồng nghiệp
Trong quá trình viết về các nhà báo liệt sĩ, nhà báo Trần Văn Hiền luôn day dứt về việc không tìm thấy phần mộ của rất nhiều các nhà báo đã hy sinh. "Chưa bao giờ tôi ngừng nghĩ về hơn 500 người đồng nghiệp của mình, họ đều có một quê hương, một nơi họ công tác. Ở đất nước mình, khi đó có bao nhiêu cơ quan báo chí thì có bấy nhiêu người vào chiến trường. Tôi quyết định đến từng cơ quan báo chí để tìm hiểu", ông Hiền kể.
Ðể có danh sách 511 nhà báo liệt sĩ, bản thân ông Hiền đã tự bỏ chi phí để đi sưu tầm thông tin từ các đồng nghiệp. Hồi đó, ông Hiền đã gửi toàn bộ thông tin về Hội Nhà báo các tỉnh, với hy vọng họ sẽ hỗ trợ và cung cấp thêm thông tin về những nhà báo đã hy sinh và thông tin liên lạc của người thân của họ.
Cơ quan đầu tiên mà ông Hiền đã tìm đến là Thông tấn xã Việt Nam, nơi lưu giữ danh sách 287 nhà báo đã hy sinh trong 3 cuộc chiến tranh. Báo Ðiện ảnh Quân đội có 78 nhà báo liệt sĩ, Ðài Tiếng nói Việt Nam có 70 nhà báo liệt sĩ. Ngoài ra, danh sách các nhà báo liệt sĩ còn được Báo Ðiện ảnh Quân giải phóng, Quân đội Nhân dân, và Nhân Dân lưu giữ. Các liệt sĩ còn lại công tác tại cơ quan báo chí cấp tỉnh, thành khu vực miền Nam. Khu 6 gồm có Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Ðịnh có 12 nhà báo liệt sĩ. Khu 9 có 26 nhà báo, Khu 8 và TP.HCM là 28 người. Rồi ở mặt trận Thừa Thiên - Huế có 16 người... cũng được nhà báo Trần Văn Hiền tìm đến thu thập.
Ðể đảm bảo tính chính xác, năm 2019, nhà báo Văn Hiền đã đưa toàn bộ danh sách ra Hà Nội để đối chiếu với các báo Trung ương một lần nữa. Sau khi thu thập thông tin và tổng hợp, ông đã hoàn thiện danh sách và đưa về chùa Da (còn được gọi là chùa Âu Lạc) tại Hưng Lộc, TP. Vinh, thờ tự từ năm 2020 đến nay.
Thắp tuần nhang tại ban thờ trong chùa Da, báo cáo với các anh linh nhà báo liệt sĩ, nhà báo Trần Văn Hiền giới thiệu từng bức ảnh, là những nhân vật mà ông đã tìm hiểu và viết bài. Mỗi hình ảnh đại diện cho một câu chuyện, một cuộc đời, một sự hy sinh và tinh thần dũng cảm của mỗi nhà báo đã hy sinh.
Ông giới thiệu: "Ðây là tấm ảnh của nhà báo Vũ Hiến, từng là phóng viên của Báo Hải quân Việt Nam. Tấm ảnh này được gửi từ Hải Phòng bởi người vợ của anh. Chiếc máy ảnh Minolta cũng là một kỷ vật của nhà báo Vũ Hiến, được giữ trong tủ kính và được đặt trang trọng trên ban thờ của các nhà báo liệt sĩ.
Còn đây là cây bút của nhà báo Lê Viết Thế, sinh năm 1936, quê ở Quảng Xương, Thanh Hóa. Ông Thế làm việc tại Ðiện ảnh Quân đội và hy sinh vào ngày 3/5/1972 tại thành cổ Quảng Trị. Chiếc bút này được con trai cố nhà báo Lê Viết Thế tặng lại, và sau đó, tôi đã giữ nó ở chùa Da cho đến bây giờ".
Theo nhà báo Trần Văn Hiền, dù thời cuộc có thay đổi như thế nào, ông luôn mong muốn rằng các thế hệ làm báo sau này sẽ luôn nhớ và tri ân những nhà báo đã hy sinh trong các cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.
"Tôi cảm giác như mình đang mắc nợ với các đồng đội. Họ hy sinh đã phải dừng lại công việc viết lách. Ðể tưởng nhớ họ, tôi dành một phần nhỏ công sức của mình để tái hiện và ghi lại những cống hiến, những chiến công của những nhà báo trong cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc. Rất nhiều nhân vật tôi viết, nhưng thực sự khó thể kể hết được.
Tâm sự về cuốn sách "Khoảnh khắc và mãi mãi" và cuốn "Dáng đứng dưới tầm bom", ông nói: "Hơn 15 năm qua mình đã đi và viết về các nhà báo liệt sĩ. Mình xem đây là bia tưởng niệm những đồng nghiệp nhớ đời.
Giờ đây, tôi cũng lớn tuổi rồi, rất mong rằng các cấp đoàn thể và chính quyền sẽ luôn ghi nhớ và tri ân những anh hùng liệt sĩ là những nhà báo. Mong rằng sẽ tiếp tục có những công trình được xây dựng để tưởng nhớ những liệt sĩ là nhà báo và để chăm sóc thân nhân của họ. Ðây là tâm nguyện của tôi", ông Hiền rớm nước mắt.
Trao đổi với phóng viên, Ðại đức Thích Ðồng Tuệ - Trụ trì chùa Da, chia sẻ về sự đóng góp vô cùng quan trọng của nhà báo Trần Văn Hiền trong việc thu thập thông tin về các đồng nghiệp đã hy sinh trong các cuộc kháng chiến bảo vệ Tổ quốc. Ông nhấn mạnh, việc này thể hiện đạo lý "uống nước nhớ nguồn" của dân tộc, phù hợp với tinh thần tri ân và báo ân của nhà Phật.
"Phải khẳng định đây là đóng góp to lớn của nhà báo Trần Văn Hiền trong suốt hành trình đi tìm hiểu, viết bài, củng cố tư liệu cho Hội Nhà báo Việt Nam và những người làm báo sau này. Ðây là việc làm rất ý nghĩa, nhắc nhở luôn nhớ về những đồng nghiệp, bậc tiền bối đã kinh qua các cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc", Ðại đức Thích Ðồng Tuệ chia sẻ.
