Những năm gần đây, việc sử dụng phương pháp gây tê tủy sống (GTTS) và gây tê ngoài màng cứng (GTNMC) trong phẫu thuật bụng dưới và chi dưới hay phẫu thuật tiết niệu,.. đang được các nhà gây mê trên thế giới áp dụng. Tuy nhiên, các thuốc sử dụng trong phương pháp này cũng gây nhiều tác dụng không mong muốn khá nguy hiểm.
Cấu trúc hóa học của thuốc gây tê có mối liên quan đến tác dụng và độc tính của thuốc. Thuốc có tính tan trong lipid càng cao, ái lực với receptor càng lớn, hoạt tính gây tê càng mạnh; đồng thời làm chậm sự thủy phân của các esterase nên thời gian tác dụng kéo dài. Procain, lidocain và mepivacain tan trong lipid kém nên thời gian tác dụng ngắn; ngược lại, bupivacain tan tốt trong lipid, khả năng liên kết với protein mạnh nên hoạt tính gây tê mạnh, thời gian tác dụng kéo dài. Do vậy, bupivacain được chỉ định trong các phẫu thuật yêu cầu thời gian vô cảm trên 90 phút.
Tác dụng toàn thân xuất hiện khi thuốc hấp thu vào vòng tuần hoàn chung ở mức nồng độ hiệu dụng. Khi nồng độ thuốc trong máu cao xuất hiện độc tính trên hệ thần kinh trung ương và độc tính trên tim. Biểu hiện lâm sàng với nhiều mức độ khác nhau: nhẹ là chóng mặt, choáng váng; nặng là co giật, hôn mê, rối loạn nhịp tim, suy tuần hoàn.
Nguyên tắc điều trị ngộ độc thuốc tê: chống co giật bằng thiopental hoặc diazepam, kích thích tuần hoàn bằng các thuốc co mạch như ephedrin nếu thất bại thay bằng thuốc vận mạch adrenalin. Đặt nội khí quản thở máy kiểm soát hô hấp. Sử dụng atropin khi xuất hiện chậm nhịp tim,... Trong trường hợp ngộ độc bupivacain có thể chỉ định dung dịch lipid truyền tĩnh mạch. Trong GTTS, hạ huyết áp là tác dụng phụ hay gặp do thuốc phong bế mạnh hệ giao cảm.
Ngoài các tác dụng phụ trên, đau đầu là tác dụng phụ xuất hiện phổ biến trong GTTS, đặc biệt ở người trẻ tuổi và nữ giới. Đau đầu xuất hiện sau gây tê và có thể kéo dài hàng tuần. Nguyên nhân gây đau đầu được giải thích là do sự rò rỉ dịch não tủy qua lỗ thủng màng cứng, làm giảm lớp rào cản đệm của dây thần kinh cảm giác, giãn mạch máu não và tăng áp lực não - tủy.
Hiện nay, có nhiều nghiên cứu về các biện pháp hạn chế đau đầu sau GTTS như: cải tiến đầu kim tiêm tủy sống, sử dụng caffeine, theophylline, sumatriptan, cosyntropin (hormon vỏ thượng thận),... Cải tiến đầu kim tiêm tủy sống làm giảm sự xuất hiện đau đầu do hạn chế sự rò rỉ dịch não tủy qua lỗ thủng màng cứng. Việc chỉ định caffeine được cho là điều trị an toàn trong đau đầu do GTTS. Tuy nhiên, có rất ít nghiên cứu về chỉ định này của caffein. Cơ chế tác dụng giảm đau đầu sau GTTS của caffeine là làm giảm áp lực trong não và co mạch máu não. Trên lâm sàng để hạn chế tác dụng phụ này, thường sử dụng kim gây tê đầu nhỏ 25 - 27 G, uống coca và khuyên bệnh nhân nghỉ ngơi, hạn chế thay đổi tư thế.
