Hà thủ ô còn gọi là dạ giao đằng, dạ hợp, thủ ô. Hà thủ ô là rễ củ phơi hay sấy khô của cây hà thủ ô. Ở Việt Nam, ngoài hà thủ ô đỏ, còn dùng rễ của cây hà thủ ô trắng (dây sữa bò, hà thủ ô nam). Hà thủ ô là vị thuốc tốt cả nam và nữ.
Theo Đông y, hà thủ ô đỏ vị đắng ngọt chát, tính hơi ôn; vào các kinh can và thận. Tác dụng bổ can thận, dưỡng huyết bổ âm giải độc, nhuận tràng thông tiện. Dùng cho các trường hợp can thận âm hư, huyết hư, đau đầu hoa mắt chóng mặt, đau lưng mỏi gối, ù tai điếc tai, râu tóc bạc sớm, di tinh, huyết trắng, táo bón, hội chứng lỵ mạn tính... Hằng ngày dùng 12-40g. Để bổ huyết dùng hà thủ ô chế; để nhuận tràng thông tiện dùng hà thủ ô sống.
Ích thận, cố tinh: hà thủ ô 20g, bạch linh 12g, ngưu tất 12g, đương quy 12g, thỏ ty tử 12g, phá cố chỉ 12g. Tất cả tán bột mịn, luyện với mật làm hoàn. Ngày 2 lần, mỗi lần uống 12g, chiêu bằng nước muối loãng. Chữa gan thận đều yếu, lưng và đầu gối đau nhức buốt, phụ nữ khí hư, nam giới di tinh.
Chữa chứng tinh trùng yếu, loãng: Nước sắc hà thủ ô uống hàng ngày.
Bổ huyết, an thần: hà thủ ô chế 12g, bắc sa sâm 12g, quy bản 12g, long cốt 12g, bạch thược 12g. Sắc uống. Chữa huyết hư, mất ngủ, âm hư, huyết khô, râu tóc bạc sớm.
Ích âm, triệt ngược: Trường hợp sốt rét lâu ngày hại đến chân âm, sốt li bì triền miên: hà thủ ô sống 60g, sài hồ 12g, đậu đen 20g sắc với nước, đem phơi sương 1 đêm, sáng hôm sau hâm lại mà uống. Hoặc hà thủ ô chế 16g, đảng sâm 12g, đương quy 12g, trần bì 12g, gừng nướng 12g. Sắc uống.
Nhuận trường, thông tiện: hà thủ ô tươi 30- 60g. Sắc uống. Trị các chứng huyết hư, tân dịch khô nên đại tiện bí.
Món ăn thuốc có hà thủ ô
Cháo kê hà thủ ô: kê 50g, hà thủ ô 30g. Hai vị nấu thành cháo, khi cháo chín gắp bỏ bã thuốc, cho 2 lòng trứng gà, thêm chút đường trắng vừa ăn, đun sôi là được. Cho ăn khi đói. Dùng cho các trường hợp thoát vị, sa tử cung, sa dạ dày trực tràng.
Chè đậu đen hà thủ ô: hà thủ ô 60g, đậu đen 100g nấu với lượng nước thích hợp cho đến khi đậu đen chín nhừ, vớt bỏ bã hà thủ ô. Chia 2-3 lần ăn trong ngày. Có thể thêm chút đường hoặc muối. Dùng cho các trường hợp thiểu năng mạch vành, cơn đau thắt ngực, các trường hợp râu tóc bạc sớm, táo bón kinh diễn.
Hà thủ ô hầm gà: gà mái 1 con, hà thủ ô 30g. Gà làm sạch bỏ ruột, hà thủ ô gói trong vải xô, đặt trong bụng gà, cho trong nồi cách thuỷ, hầm chín, lấy bỏ bã thuốc, thêm gia vị gừng, hành... Dùng cho các trường hợp râu tóc bạc sớm, đau đầu hoa mắt chóng mặt, mất ngủ, suy nhược cơ thể.
Trà sinh địa thủ ô: hà thủ ô (chế) 16g, thục địa 30g (tẩm rượu) cùng cho trong ấm pha trà, cho nước sôi hãm uống thay trà. Dùng cho các trường hợp cơ thể suy nhược già yếu, tinh trùng loãng, râu tóc bạc sớm trước tuổi, bệnh mạch vành, mỡ máu cao.
Kiêng kỵ: Người tỳ hư, đàm thấp, đại tiện lỏng không được dùng.
TS. Nguyễn Đức Quang