Nhiều kết quả tích cực trong phòng, chống HIV, lây truyền mẹ sang con
Theo Tổ chức Y tế Thế giới, phần lớn trẻ nhiễm HIV là do lây truyền từ mẹ trong thai kỳ, lúc chuyển dạ hoặc trong thời gian cho con bú. Nếu không được điều trị, nguy cơ lây truyền rất cao. Tuy nhiên, khi người mẹ được chẩn đoán sớm và điều trị ARV đầy đủ, tỷ lệ lây truyền có thể giảm xuống chỉ còn từ 2–6%, thậm chí bằng 0%. HIV và viêm gan B là hai bệnh lý nguy hiểm, không chỉ làm suy giảm miễn dịch mà còn khiến trẻ chậm phát triển, sinh non, nhẹ cân, thậm chí tử vong.
Chia sẻ về thực trạng này, TS.BS Cao Thị Thanh Thủy – Trung tâm Y khoa số 1 Tôn Thất Tùng, Bệnh viện Đại học Y Hà Nội cho biết, đại dịch HIV đã xuất hiện từ lâu nhưng Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng trong phòng, chống HIV, đặc biệt là công tác dự phòng lây truyền từ mẹ sang con.
Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng trong phòng, chống HIV, đặc biệt là công tác dự phòng lây truyền từ mẹ sang con.
Theo báo cáo của UNAIDS, năm 2024, tỷ lệ lưu hành HIV trong nhóm phụ nữ từ 15–49 tuổi tại Việt Nam ước tính khoảng 0,3%. Cũng trong năm này, tỷ lệ phụ nữ mang thai nhiễm HIV được điều trị ARV đạt 85%, tăng đáng kể so với mức 76% của năm 2022. Dù vậy, ước tính tỷ lệ lây truyền HIV từ mẹ sang con vào năm 2022 vẫn ở mức 12,7%.
"So với yêu cầu của WHO, đây vẫn là con số khá cao," TS.BS Cao Thị Thanh Thủy nhận định. Theo WHO, tỷ lệ lây truyền cần dưới 5% đối với trẻ bú sữa mẹ và dưới 2% đối với trẻ nuôi bằng sữa thay thế. Khoảng cách này cho thấy Việt Nam còn nhiều việc phải làm để đạt mục tiêu loại trừ lây truyền HIV từ mẹ sang con.
Trong năm 2024, WHO đã phối hợp với Quỹ Toàn cầu và Bộ Y tế triển khai đánh giá chương trình dự phòng lây truyền từ mẹ sang con đối với ba bệnh: HIV, viêm gan B và giang mai. TS.BS Cao Thị Thanh Thủy cho biết bà vinh dự tham gia chương trình đánh giá này. Kết quả cho thấy, dù đạt được những tiến bộ nhất định, chương trình vẫn đối mặt nhiều thách thức.
Một trong những khó khăn lớn là tỷ lệ bao phủ dịch vụ còn thấp. Nhiều phụ nữ mang thai chưa tiếp cận được các dịch vụ xét nghiệm và điều trị do thiếu sinh phẩm, hạn chế về tài chính hoặc sống ở khu vực khó khăn. Không ít trường hợp xét nghiệm HIV được thực hiện muộn, khiến việc điều trị ARV không kịp thời và làm tăng nguy cơ lây truyền sang con.
Nguy cơ cao nếu không được điều trị dự phòng kịp thời
PGS.TS.BS Nguyễn Quang Bắc, Trưởng khoa Sản nhiễm khuẩn, Bệnh viện Phụ sản Trung ương cho biết, lây truyền HIV từ mẹ sang con có thể xảy ra ở ba giai đoạn. Trong thời kỳ mang thai, tỷ lệ lây khoảng 5–30% tùy nghiên cứu; khi chuyển dạ, nguy cơ cao nhất, chiếm 50–60%; còn trong giai đoạn cho con bú, tỷ lệ khoảng 10–15%.
"Giai đoạn chuyển dạ là nguy hiểm nhất. Nếu không có điều trị dự phòng, nguy cơ lây truyền rất cao," PGS.Bắc nhấn mạnh. Mục tiêu toàn cầu là đưa tỷ lệ này xuống dưới 5%, trong khi Việt Nam hiện vẫn ở ngưỡng khoảng 12%.
Thực tế cho thấy, tỷ lệ phụ nữ mang thai được xét nghiệm HIV tại Việt Nam chỉ đạt khoảng 50–60%, tùy từng năm. Ở các thành phố lớn, phụ nữ thường được xét nghiệm sớm, đặc biệt trong ba tháng đầu thai kỳ. Tuy nhiên, tại nhiều vùng nông thôn, miền núi, việc xét nghiệm còn bị bỏ sót, thậm chí chỉ được thực hiện khi sản phụ vào viện sinh con, dẫn đến phát hiện muộn và tăng nguy cơ lây truyền.
Sau sinh, nếu người mẹ không được điều trị ARV mà cho con bú, nguy cơ lây nhiễm cho trẻ khoảng 10–15%, đặc biệt khi núm vú bị tổn thương. Ngược lại, nếu người mẹ được điều trị ARV đầy đủ, tải lượng virus giảm xuống mức rất thấp hoặc dưới ngưỡng phát hiện, nguy cơ lây truyền khi cho con bú có thể dưới 1%, thậm chí bằng 0%.
Các chuyên gia nhận định, để tiến tới mục tiêu loại trừ lây truyền HIV từ mẹ sang con, Việt Nam cần mở rộng hơn nữa độ bao phủ xét nghiệm sớm, đảm bảo nguồn lực cho điều trị ARV và tăng cường tiếp cận dịch vụ y tế cho phụ nữ mang thai ở mọi vùng miền. Chỉ khi những rào cản này được tháo gỡ, mục tiêu bảo vệ thế hệ tương lai khỏi HIV mới có thể trở thành hiện thực.
