Trẻ bị thừa cân béo phì (TC-BP) là do nhiều nguyên nhân phối hợp, tương tác giữa yếu tố môi trường và yếu tố di truyền. Nguyên nhân chủ yếu là do dinh dưỡng bất hợp lý và ít hoạt động thể lực. Khẩu phần năng lượng vượt quá năng lượng tiêu hao, do đó phần dư thừa được chuyển thành mỡ tích lũy trong các tổ chức. Chế độ ăn giàu chất béo, đậm độ năng lượng cao có liên quan chặt chẽ với gia tăng tỷ lệ TC-BP.
Trẻ nào có nguy cơ TC-BP?
Trẻ ít hoạt động thể lực, giảm hoạt động (thể dục thể thao, đi bộ, bơi lội, đi xe đạp...); tăng hoạt động tĩnh (xem vô tuyến, chơi điện tử...) làm giảm tiêu hao năng lượng, tăng tích lũy mỡ.
Đồ ngọt là nguyên nhân khiến bé tăng cân nhanh.
Trẻ bị rối loạn hoạt động của các hormon. Hormon tăng trưởng (GH) có liên quan đến hoạt động tiêu mỡ, quá trình này diễn ra mạnh nhất vào ban đêm khi ngủ, do vậy nếu mất ngủ sẽ làm giảm tiêu mỡ, đồng thời rối loạn quá trình sản xuất các hormon điều hòa ăn uống, giảm sản xuất leptin giúp não có cảm giác no nhưng tăng sản xuất ghrelin kích thích thèm ăn nên trẻ ăn nhiều.
Ngoài ra, những trẻ có bố mẹ bị TC-BP, cân nặng sơ sinh quá cao, suy dinh dưỡng thấp còi đều có nguy cơ TC-BP.
Trẻ TC-BP thường háu ăn, ăn nhanh, hay ăn vặt, thích ăn ngọt, thức ăn nhanh (fast food) làm tăng đường huyết và insulin máu tạo nên hạ đường máu phản ứng tăng mức độ thèm ăn. Thói quen ăn nhiều vào buổi tối, ăn khi xem tivi là đặc trưng của trẻ TC-BP.
Ảnh hưởng của TC-BP đến sức khỏe trẻ em
TC-BP ở trẻ em có ảnh hưởng nhiều đến tình trạng dinh dưỡng, sức khỏe lâu dài và tuổi thọ. Nguy cơ đầu tiên là kéo dài đến tuổi trưởng thành vì TC-BP ở trẻ em là do sự tăng sản các tế bào mỡ khác với béo phì người lớn là do các tế bào mỡ to bất thường nên khó điều trị và chuyển thành béo phì người lớn. Trẻ TC-BP dễ sớm mắc các bệnh mạn tính không lây và kéo dài sau này như tăng huyết áp, tim mạch, đái tháo đường, rối loạn lipid máu. Trẻ dậy thì sớm hơn nhưng cũng ngừng tăng trưởng sớm. Chiều cao của trẻ TC-BP trước dậy thì thường cao hơn so với tuổi nhưng khi trưởng thành lại có xu hướng thấp hơn so với tuổi. Béo phì ở trẻ em là béo toàn thân, mỡ tích tụ nhiều ở vùng ngực, bụng, mông làm cho trẻ hay mệt mỏi, khó thở khi gắng sức, đau âm ỉ ở các chi. Về tâm lý, trẻ dễ mặc cảm tự ti, xấu hổ, hay bị bạn bè trêu chọc, cuộc sống khó hòa nhập với cộng đồng, giảm kết quả học tập.
Chi phí dịch vụ y tế tốn kém ảnh hưởng đến kinh tế gia đình và xã hội.
Làm gì khi trẻ bị TC-BP?
Nguyên tắc chung là điều chỉnh chế độ và tăng cường hoạt động thể lực để hạn chế tăng cân.
Điều chỉnh chế độ ăn: Giảm bớt chất béo, chất bột đường, bớt gạo thay bằng ngô khoai; tăng cường rau quả để cung cấp chất xơ; giảm đồ ngọt, nước ngọt, bánh kẹo, chocolat; chế biến thức ăn dưới dạng hấp, luộc, giảm rán xào; điều chỉnh hợp lý khoảng cách giữa các bữa ăn, không để trẻ quá đói. Tuy nhiên chế độ ăn cần có đủ các chất dinh dưỡng, khẩu phần cân đối để trẻ tiếp tục tăng trưởng và phát triển, tránh hạn chế ăn uống quá mức, gây thiếu hụt dinh dưỡng.
Tăng cường hoạt động thể lực: Tăng các loại hình hoạt động thể lực phù hợp theo từng lứa tuổi để tiêu hao năng lượng. Giảm bớt thời gian xem vô tuyến, chơi điện tử. Viện Hàn lâm nhi khoa Hoa Kỳ khuyến cáo không cho trẻ em dưới 2 tuổi xem vô tuyến và chỉ cho trẻ lớn hơn xem vô tuyến và trò chơi điện tử tối đa 2 giờ/ngày.
Việc điều trị bằng thuốc và phẫu thuật hiện chỉ áp dụng cho người lớn.
Dự phòng TC-BP ở trẻ em
TC-BP liên quan đến dinh dưỡng là một bệnh có thể phòng tránh được bằng dinh dưỡng hợp lý song song với hoạt động thể lực phù hợp. Đối với trẻ nhỏ cần chăm sóc tốt cho trẻ ngay từ trong bào thai để tránh thiếu hoặc thừa dinh dưỡng ở trẻ sơ sinh. Cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, bú kéo dài đến 2 năm và ăn bổ sung hợp lý giúp trẻ tăng trưởng và phát triển tối đa.
Đối với trẻ lớn hơn và vị thành niên thì ăn uống cần đảm bảo nhu cầu dinh dưỡng, khẩu phần năng lượng không nên vượt quá cao. Khuyến khích trẻ ăn rau và hoa quả, hạn chế sử dụng thức ăn giàu năng lượng nghèo vi chất dinh dưỡng, đồ uống có đường, nước ngọt có ga, đồng thời động viên trẻ tham gia các hoạt động thể dục thể thao, sinh hoạt điều độ, hạn chế xem vô tuyến, chơi điện tử, thức quá khuya.
Điều quan trọng là nâng cao kiến thức thực hành dinh dưỡng hợp lý trong cộng đồng và cần có sự kết hợp chặt chẽ giữa y tế và giáo dục, giữa gia đình và nhà trường.
PGS.BS. Đào Ngọc Diễn
