Nhân dân có câu “Nam bất thiểu trần bì, nữ bất ly hương phụ”, để nói lên tầm quan trọng của hương phụ trong chữa bệnh cho chị em. Hương phụ còn gọi củ gấu, là thân rễ phình ra thành củ của cây củ gấu (Cyperus rotundus L.), thuộc họ cói (Cyperaceae).
Hương phụ chứa các tinh dầu cyperen, cyperol, alcaloid và tinh bột… có tác dụng giảm đau, kháng khuẩn, ức chế co cơ tử cung,... Hương phụ chế với rượu, giấm, muối, nước tiểu trẻ em gọi là tứ chế; nếu thêm nước gừng, nước cam thảo gọi là thất chế. Thuốc có vị cay, hơi đắng, ngọt; tính bình; vào can tam tiêu nên hương phụ có tác dụng sơ can lý khí, điều kinh, chỉ thống. Dùng cho trường hợp đau tức vùng ngực bụng và khoang liên sườn, đầy hơi ợ hơi, không tiêu, kinh nguyệt không đều. Thường dùng dưới dạng khô, ngày 6 - 12g bằng cách nấu hầm, ngâm, sắc.
Canh bí đao hương phụ: bí đao 500g, hương phụ 12g. Bí đao gọt vỏ thái lát, cùng đem nấu canh thêm gia vị thích hợp. Cho ăn ngày 1 lần, liên tục 5 - 10 ngày. Dùng cho các trường hợp nhiễm độc thai nghén, phù nề.
Thịt bò hầm ngải cứu hương phụ: thịt bò 250g; ngải cứu 12g, diên hồ sách 12g, hương phụ 10g. Dược liệu cho trong túi vải xô; gừng tươi gọt vỏ ngoài đập giập; thịt bò làm sạch thái lát. Cho tất cả vào nồi, thêm nước, đun nhỏ lửa cho chín nhừ, lấy bỏ túi bã thuốc, thêm gia vị thích hợp. Cho ăn trong ngày, ăn liên tục trong 5 - 7 ngày. Dùng cho các trường hợp rối loạn kinh nguyệt, kinh kéo dài 5, 7 ngày hoặc 10 ngày sau kỳ, lượng ít, đau quặn vùng tiểu khung.
Một số cách dùng hương phụ làm thuốc
Bài 1: Hoàn hương phụ chế: hương phụ chia làm 4 phần, ngâm riêng mỗi phần với muối, giấm, rượu, nước tiểu trẻ em. Sao khô, nghiền thành bột mịn làm hoàn. Dùng khi tinh thần uất ức gây nên kinh nguyệt không đều, đau bụng dưới khi thấy kinh, vú trướng đau…
Bài 2: hương phụ (tứ chế) 20g, lá ngải 20g, trần bì 20g, nguyệt quý hoa 2 đóa. Sắc uống. Trị đau bụng khi có kinh.
Hương phụ tán: hương phụ sao qua tán mịn, mỗi lần uống 6g, uống với nước cháo hoặc nước hồ nếp. Dùng cho các trường hợp rong kinh, trĩ bị chảy máu rỉ rả.
TS. Nguyễn Đức Quang
