Trong số báo 116 ra ngày 21/7, báo SK&ĐS đã giới thiệu tới bạn đọc một số ý kiến của các nhà chuyên môn về các vấn đề: bán thuốc không theo đơn, tư vấn đổi thuốc... diễn ra khá dễ dãi tại một số nhà thuốc tư nhân. Số báo này chúng tôi xin giới thiệu cùng bạn đọc nhiều ý kiến trao đổi xung quanh vấn đề này.
Dược sĩ có chức năng giới thiệu và tư vấn cho bác sĩ về thuốc
PGS.TS. Lê Văn Truyền - nguyên Thứ trưởng Bộ Y tế
Việc bán thuốc không cần đơn đối với các thuốc có trong Danh mục thuốc kê đơn là việc làm sai trái của các nhà thuốc. Hành động này làm gia tăng tình trạng vi khuẩn kháng kháng sinh (nếu đó là kháng sinh), không kiểm soát được tác dụng phụ có hại của thuốc và có thể gây nguy hại đến sức khỏe và tính mạng của người bệnh. Hiện tượng này phổ biến do lỗi của cả người bán thuốc và người mua thuốc. Ở các nước đang phát triển, điều kiện kinh tế thấp và trình độ dân trí thấp trong một bộ phận nhân dân dẫn đến hiện tượng bệnh nhân và người mua thuốc có những thói quen không lành mạnh: mua thuốc theo sự mách bảo của người thân, bạn bè, sử dụng các đơn thuốc của lần điều trị trước đó, sử dụng vỏ hộp thuốc để thay thế cho đơn thuốc mỗi khi mắc bệnh, sử dụng đơn thuốc của người khác được cho là có bệnh "tương tự" như bệnh của mình... Không thể lấy đơn thuốc của người bệnh này để chữa cho người bệnh khác dù cả hai mắc cùng một thứ bệnh. Bộ Y tế đã ban hành Quy chế bán thuốc theo đơn và Danh mục thuốc phải bán theo đơn vì vậy cần tăng cường kiểm tra việc thực hiện các quy định này và chấn chỉnh các sai sót, đặc biệt đối với các nhóm thuốc độc, thuốc mới phát minh và đưa vào thị trường (vì vẫn có nguy cơ chưa xác định đầy đủ các tác dụng phụ có hại), thuốc có tác dụng mạnh và thuốc có nhiều tác dụng phụ có hại. Cố nhiên, khi đã là một thói quen trong nhân dân thì việc khắc phục cần có thời gian. Vì vậy, nên tập trung kiểm tra việc thực hiện quy chế bán thuốc theo đơn và coi đó là một tiêu chí quan trọng khi đánh giá tình hình hoạt động của nhà thuốc.
Về việc dược sĩ tư vấn cho người mua thay đổi thuốc đã được kê trong đơn, cần được xem xét một cách cụ thể, chi tiết để đánh giá hành vi này là đúng hay sai. Trong một tài liệu của Tổ chức Y tế Thế giới về vai trò và chức năng, nhiệm vụ của dược sĩ trong hệ thống bảo vệ, chăm sóc sức khỏe nhân dân, người ta đã đề cập đến chức năng tư vấn dùng thuốc của người dược sĩ. Theo Tổ chức Y tế Thế giới, với chương trình đào tạo đặc biệt dược sĩ đại học, ngoài rất nhiều chức năng về sản xuất, kinh doanh, bảo đảm chất lượng và quản lý thuốc men... người dược sĩ còn có các khả năng sau đây: 1) Biết rõ và cập nhật thông tin về các dược phẩm có trên thị trường, 2) Có khả năng tư vấn cho khách hàng/người bệnh những thông tin về thuốc liên quan đến các chứng, bệnh nhẹ hoặc bệnh mãn tính mà khách hàng/người bệnh đã được điều trị duy trì và 3) Là người xử lý những vấn đề nẩy sinh giữa nhiệm vụ kê đơn (của thầy thuốc) và nhiệm vụ bán thuốc (của người dược sĩ). Và như vậy họ phải nhận thức được và xử lý tốt bất cứ "xung đột quyền lợi" nào nẩy sinh giữa hai chức năng nói trên. Với một chương trình học 5 năm, chuyên về các môn học liên quan đến dược học, dược lý, sinh học... hơn ai hết người dược sĩ phải là người có kiến thức toàn diện về thuốc men và phải đóng vai trò là người tư vấn về thuốc không chỉ cho người dùng thuốc mà trong nhiều trường hợp còn phải giới thiệu và tư vấn cho bác sĩ về thuốc men, đặc biệt trong các cơ sở điều trị. Trên thị trường Việt Nam hiện nay đang lưu hành gần 20.000 dược phẩm và các thầy thuốc cũng không đủ điều kiện và thời gian để nhớ hết các thuốc đang lưu hành.
Tình trạng có hàng chục hoặc hàng trăm dược phẩm chứa cùng một hoạt chất nhưng lưu hành trên thị trường dưới những tên thương mại khác nhau đã làm cho cả bác sĩ và bệnh nhân rối trí. Theo Cục quản lý dược Việt Nam đang có gần 500 dược phẩm có chứa paracetamol lưu hành dưới những tên thương mại khác nhau trên thị trường. Và đây không phải là trường hợp cá biệt. Có hàng trăm ví dụ như vậy. Trong trường hợp này, dược sĩ có thể tư vấn cho người bệnh thay một dược phẩm paracetamol kê trong đơn bằng một chế phẩm paracetamol khác có cùng thành phần dược chất paracetamol, cùng hàm lượng và cùng dạng bào chế, cùng đường dùng. Để thận trọng, người dược sĩ có thể ghi vào đơn thuốc tên sản phẩm đã thay thế và ký tên bên cạnh để đảm bảo và chịu trách nhiệm đã thực hiện tư vấn thay thế. Hành động này của dược sĩ đã được quy chế dược nhiều nước công nhận là hợp pháp và coi đó là một chức năng nghề nghiệp. Trong cơ chế thị trường hiện nay, với các tiêu cực trong lĩnh vực kinh doanh dược phẩm, có thể người bán thuốc cố tình thay thế một thuốc bằng những sản phẩm tương tự nhưng đắt tiền hơn để mưu cầu lợi nhuận thì đó là điều sai phạm. Hoặc người bán thuốc không đủ trình độ chuyên môn, thay thế thuốc một cách vô trách nhiệm, không đúng đắn ảnh hưởng xấu đến sức khỏe của khách hàng/bệnh nhân... thì đó là những hiện tượng cần chấn chỉnh và thậm chí cần lên án.
Chỉ những dược sĩ đã được đào tạo thích hợp, có đủ kiến thức chuyên môn, kinh nghiệm nghề nghiệp và sở hữu giấy phép hành nghề dược mới được tư vấn. Một dược tá không thể tư vấn thay thế thuốc trong đơn thuốc do một bác sĩ chỉ định bằng một thuốc khác không có cùng hoạt chất, hàm lượng, dạng bào chế và cách dùng.
Kết hợp các loại thuốc trong điều trị là một thực tế vì ngay cùng một thứ bệnh nhưng việc điều trị trên những bệnh nhân khác nhau cần có liệu trình hoặc phác đồ điều trị khác nhau. Trách nhiệm kê đơn thuộc về người thầy thuốc. Tuy nhiên, Tổ chức Y tế Thế giới cũng đã khuyến cáo về tình trạng lạm dụng thuốc đang diễn ra ở nhiều nước không những làm tăng gánh nặng chi phí khám chữa bệnh cho người dân và ngân sách Nhà nước cũng như quỹ bảo hiểm y tế. Thực tế không phải là hiếm những đơn thuốc kê 8 - 9 thứ thuốc, trong đó có nhiều thuốc có tác dụng tương tự, hoặc là những biệt dược có cùng một dược chất. Khi dược sĩ phát hiện những vấn đề như thế, có thể trao đổi ý kiến với thầy thuốc.
Bác sĩ - Dược sĩ mối quan hệ mật thiết
Dược sĩ Nguyễn Hữu Minh:
Hiện nay số lượng thuốc tăng rất cao, chủng loại phong phú, đa dạng, do đó việc cung ứng thuốc được cải thiện rất nhiều. Nhưng kèm theo đó là nguy có lạm dụng thuốc gây nhiều tốn kém và tác hại đến người bệnh.
Đối với việc kê đơn thuốc cần nắm vững thông tin về thuốc, những bằng chứng và áp dụng thử lâm sàng có độ tin cậy cao, không theo thông tin một chiều chỉ về lĩnh vực thơng mại.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã ra khuyến cáo các nước cần có danh mục thuốc thiết yếu cho nước mình, dựa vào đó các cơ sở khám chữa bệnh, bệnh viện xây dựng danh mục thuốc chủ yếu cho đơn vị. Danh mục thuốc tuân thủ theo tên hoạt chất, tên chung quốc tế (INN) hoặc tên gốc (Generic). Thậm chí dược sĩ còn phải nắm tên khoa học của thuốc vì có những hoạt chất có cấu trúc hoá học giống nhau nhưng khác nhau về đồng phân nên tác dụng có thể tăng hoặc giảm, có khi mất tác dụng (ví dụ: D-Glucoza mới có tác dụng sinh học còn L-Glucoza thì không). Khi kê dơn phải theo các danh pháp trên, không kê đơn theo biệt dợc (tên thơng mại).
Đồng ý bác sĩ là người sát với lâm sàng, chịu trách nhiệm với ngwời bệnh, và khi bác sĩ kê đơn thì không được thay đổi... Nhưng có một điều quan trọng cần lưu ý là: trong ngành y tế mối quan hệ bác - dược sĩ - điều dưỡng - bệnh nhân là gắn bó. Trong đó quan hệ giữa bác sĩ và dược sĩ là vô cùng quan trọng. Nên khi thực hành kê đơn, bác sĩ cần cộng tác với dược sĩ vì lợi ích của người bệnh.
Dược sĩ phải chuẩn bị kiến thức trước mỗi cuộc thảo luận với bác sĩ, giới thiệu thông tin tổng hợp và phát triển kiến thức rộng hơn xuất phát từ y văn và dược lý. Chính vì bác sĩ là người chịu trách nhiệm với người bệnh nên phải nắm vững thông tin về thuốc của dược sĩ như: độ an toàn, sinh khả dụng, dược động học, ổn định chất lượng, hiệu quả điều trị, giá cả, tổng chi phí, thế nào là GMP, GLP, GSP, GDP, GPP. Bác sĩ cần kê thuốc khách quan theo tên hoạt chất chứ không phải tên biệt dược (tên thương mại của các hãng đã trình dược) để bệnh nhân có thể mua được ở nhiều nơi, hợp với túi tiền của mình.
Về tương đương sinh học thì tác dụng của cùng một hoạt chất nhưng do các nhà sản xuất khác nhau đã đạt GMP có thể hơn kém nhau không nhiều. Nhưng giá cả lại quá chênh lệch. Đây cũng là kẽ hở để kê thuốc theo địa chỉ, theo biệt dược, theo hãng gây khó khăn cho việc bảo đảm thuốc cũng như kinh phí cho bệnh nhân.
Nên tham khảo ý kiến của bác sĩ trước khi thay thuốc
TS. Trịnh Thị Ngọc - Trưởng Khoa truyền nhiễm - Bệnh viện Bạch Mai:
Khi bác sĩ kê đơn mà ra hiệu thuốc không có tên thuốc đó, thì tốt nhất là bệnh nhân nên tham khảo lại ý kiến của bác sĩ ghi đơn, nhà thuốc không nên tự động chuyển sang tên thuốc khác cùng loại nhưng khác biệt dược. Vì chúng ta biết rằng cùng một tên gốc nhưng sản xuất và cả bảo quản ở những nước, những công ty khác nhau ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng của thuốc. Chúng ta đều biết những hãng thuốc lớn có thương hiệu chất lượng thuốc rất đảm bảo, còn những loại thuốc cùng nhóm nhưng sản xuất ở nước thứ 3 thì chất lượng và cách pha chế có đảm bảo không? Tất nhiên bác sĩ khi kê đơn thì cần cân nhắc đến bệnh tình và hoàn cảnh kinh tế của bệnh nhân. Ở bệnh viện tôi, những bệnh nhân nặng nằm ở các khoa cấp cứu nếu có điều kiện chúng tôi bao giờ cũng sử dụng thuốc chính hãng để có kết quả điều trị tốt nhất cho bệnh nhân, còn bệnh nhân nhẹ và không có điều kiện kinh tế, chúng tôi có thể dùng hàng của các hãng sản xuất ở nước thứ 3.
Thu Hà (thực hiện)