Nghề trồng, thu hái và sử dụng dược liệu không chỉ phục vụ chữa bệnh, chăm sóc sức khỏe cho cộng đồng mà nay còn mở ra hướng đi mới: kết hợp với phát triển du lịch cộng đồng.
Người Dao gìn giữ tri thức bản địa
Người Dao ở Lào Cai có kho tàng tri thức phong phú về dược liệu rừng. Nhiều loại lá thuốc quý như lá tắm, lá xông, rễ cây làm ấm cơ thể hay trị bệnh xương khớp được sử dụng qua nhiều thế hệ. Việc bảo tồn và phát triển vốn quý này vừa có ý nghĩa chăm sóc sức khỏe cộng đồng, vừa tạo nền tảng để xây dựng dịch vụ du lịch gắn với bản sắc văn hóa.
Tại Sa Pa, dịch vụ tắm lá thuốc người Dao đỏ đã trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước. Nhiều hộ gia đình kết hợp mô hình homestay với dịch vụ tắm lá, xông lá, tạo trải nghiệm độc đáo, vừa nghỉ dưỡng vừa khám phá văn hóa bản địa.
Tỉnh Lào Cai có khoảng 850 loài cây thuốc trong tổng số 3.948 loài thực vật có công dụng làm thuốc; 78 loài có tiềm năng khai thác; 70 loài cây thuốc quý hiếm thuộc diện bảo tồn; nhiều loài quý hiếm có giá trị y dược rất cao, là thành phần chính để sản xuất các loại biệt dược.
Sản phẩm dược liệu tiêu biểu được coi là "đặc sản" của địa phương đó là thuốc tắm của người Dao đỏ. Có thể nói "Đến Sa Pa mà chưa đi du lịch bản làng, chưa tắm lá thuốc dân tộc Dao đỏ, chưa thả mình trong bồn gỗ pơ mu thư giãn cùng thứ nước thuốc tắm đặc biệt của người Dao đỏ - loại thảo dược bí truyền ở vùng du lịch nghỉ dưỡng nổi tiếng, là bạn chưa đến Sa Pa".
Bài thuốc tắm của người Dao đỏ là sự kết hợp giữa tinh hoa của núi rừng với kiến thức y thuật và tri thức bản địa của cộng đồng người Dao. Sau bao năm chỉ trao truyền và phát huy giá trị trong cộng đồng mình, giờ đây, với sự tham gia vào khâu sản xuất và kết nối thị trường của các doanh nghiệp.
Bài thuốc tắm nổi danh này đang trở thành một sản phẩm du lịch đặc hữu của Lào Cai, không chỉ mang lại giá trị kinh tế mà còn giúp người dân địa phương bảo tồn được sản phẩm dược liệu đặc hữu của mình. Thuốc tắm người Dao đỏ Sa Pa đã nổi tiếng từ rất lâu, được đưa vào phục vụ khách du lịch cách đây khoảng 30 năm. Bài thuốc tắm dựa trên một số cây thuốc cơ bản và tuỳ theo mục đích sử dụng. Điều này làm cho thuốc tắm của người Dao rất đa dạng.
Cây để nấu nước tắm thường dùng tươi hoặc đã làm khô. Đối với một số cây hiếm, cần dự trữ để sử dụng quanh năm thì cơ sở sản xuất chế biến thuốc phải làm khô (thường bó lại từng nắm nhỏ rồi để trên gác bếp). Ngày nay đã được chiết xuất thành nước tắm đậm đặc và chất lượng tốt hơn, bảo quản được lâu và rất thuận tiện cho người dùng và vận chuyển đi xa.
Du lịch cộng đồng gắn với cây thuốc
Tại các hộ homestay, các điểm du lịch cộng đồng, du khách có thể trải nghiệm tham gia quy trình hái lá thuốc, đun nước tắm. Bên cạnh đó, các công ty kinh doanh các sản phẩm bản địa Sa pa xây dựng thương hiệu thuốc tắm người Dao đã cho ra thị trường các sản phẩm độc đáo như: cao thuốc tắm, sữa tắm dược liệu, những sản phẩm này đã theo chân khách du lịch quốc tế đến với khu du lịch quốc gia Sa Pa đi các nước trên thế giới.
Ngoài thuốc tắm, thuốc ngâm chân của người Dao cũng được du khách ưu thích, được sản xuất từ hơn 100 loài cây thảo dược bản địa như Chùa dù, Xả, Hương nhu, Ông lão,…mang tinh dầu tự nhiên kết hợp hoạt chất từ bồn pơ mu gỗ mang lại hiệu quả cao trong điều trị dược lý, giảm stress, giảm mệt mỏi, căng thẳng, tăng cường sức khỏe. Thảo dược dân tộc Dao đỏ là một sản phẩm tốt cho sức khỏe, đã được nhân rộng, phát triển và gìn giữ. Đây cũng là một định hướng quan trọng của địa phương nhằm khai thác tri thức bản địa, thảo dược truyền thống để phát triển loại hình du lịch nghỉ dưỡng ngày càng đặc sắc ở Sa Pa, để mỗi du khách khi đến với khu du lịch nghỉ dưỡng Sa Pa, được nghỉ ngơi, thư giãn, trải nghiệm thuốc tắm thảo dược người Dao.
Theo thống kê của ngành du lịch tỉnh, nhiều homestay do phụ nữ người Dao quản lý đã hình thành và phát triển, mang lại nguồn thu ổn định cho gia đình. Họ trực tiếp trồng, chăm sóc vườn cây thuốc quanh nhà, rồi chế biến thành gói lá tắm, lá xông phục vụ khách. Du khách không chỉ được trải nghiệm tắm lá mà còn được giới thiệu về các loài cây dược liệu, nghe kể những câu chuyện gắn với phong tục tập quán lâu đời.
Tại Bắc Hà, chính quyền địa phương cũng khuyến khích các hộ dân xây dựng vườn dược liệu cộng đồng. Các loại cây thuốc bản địa được quy hoạch, trồng tập trung, vừa phục vụ bảo tồn vừa tạo sản phẩm du lịch sinh thái – văn hóa. Đây là cách để nâng cao giá trị dược liệu, đồng thời giúp người dân thoát nghèo bền vững.
Hướng phát triển bền vững
Kết hợp dược liệu bản địa với du lịch không chỉ giúp đa dạng hóa sản phẩm du lịch Lào Cai mà còn góp phần quảng bá văn hóa, nâng cao thu nhập cho đồng bào dân tộc thiểu số. Nhiều chuyên gia nhận định, đây là mô hình có tiềm năng lớn, nếu được quy hoạch bài bản và hỗ trợ kỹ thuật.
Tỉnh Lào Cai hiện đang triển khai các chương trình hỗ trợ đồng bào trồng cây thuốc dưới tán rừng, xây dựng thương hiệu tắm lá Dao đỏ, đồng thời kết nối với các công ty lữ hành để đưa sản phẩm du lịch này ra thị trường rộng hơn. Mô hình này không chỉ tạo ra giá trị kinh tế mà còn lan tỏa thông điệp về gìn giữ tri thức bản địa, bảo vệ rừng và phát triển bền vững.
Dược liệu bản địa kết hợp làm du lịch" đang trở thành hướng đi giàu tiềm năng ở Lào Cai. Những trải nghiệm từ tắm lá, xông lá đến lưu trú tại homestay của người Dao không chỉ đem lại sự thư giãn cho du khách mà còn góp phần nâng cao đời sống của người dân, bảo tồn bản sắc văn hóa và phát triển kinh tế xanh nơi miền núi.
Bài viết thực hiện theo Chương trình mục tiêu quốc gia về người nghèo và phong trào thi đua "Cả nước vì người nghèo - Không để ai bị bỏ lại phía sau".
Hoài Thương