Việt Nam đang đứng trước những thay đổi sâu sắc về cơ cấu dân số, tình trạng già hóa dân số diễn ra nhanh, mất cân bằng giới tính khi sinh vẫn còn là thách thức... Nhận thức được tầm quan trọng của công tác dân số trong bối cảnh mới, Bộ Y tế đã trình Chính phủ dự thảo Luật Dân số, đánh dấu sự chuyển dịch trọng tâm chính sách từ "kế hoạch hóa gia đình" sang "dân số và phát triển". Dự thảo này không chỉ nhằm giải quyết các vấn đề hiện hữu mà còn định hình tương lai sức khỏe sinh sản, sức khỏe bà mẹ và trẻ em, góp phần xây dựng một nền dân số chất lượng và bền vững.
Tính cấp thiết của Luật Dân số mới
Trong thời gian qua, chính sách dân số của Việt Nam đã đạt những thành công trong việc kiểm soát quy mô dân số, giúp giảm áp lực lên tài nguyên và môi trường. Tuy nhiên, bức tranh dân số hiện tại đã có nhiều điểm khác biệt so với giai đoạn trước.
Việt Nam đã đạt và duy trì mức sinh thay thế (khoảng 2,1 con/phụ nữ), nhưng theo Kết quả điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024 của Tổng cục Thống kê, tổng tỷ suất sinh của Việt Nam đã giảm xuống 1,91 con/phụ nữ, đây là mức thấp nhất từ trước đến nay. Đặc biệt, mức sinh có sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng, với khu vực thành thị chỉ đạt 1,67 con/phụ nữ, trong khi khu vực nông thôn là 2,08 con/phụ nữ. Tại TP. Hà Nội, mức sinh năm 2024 chỉ là 1,86 con/phụ nữ, cho thấy xu hướng giảm sâu ở các đô thị lớn.
Khám sức khỏe tiền hôn nhân.
Cùng với đó, Việt Nam đang bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh chóng. Theo số liệu năm 2024, Việt Nam có 14,2 triệu người từ 60 tuổi trở lên, tăng 2,8 triệu người so với năm 2019. Dự báo đến năm 2030, con số này sẽ xấp xỉ 18 triệu người, tăng gần 4 triệu người so với năm 2024. Tình trạng già hóa dân số này đặt ra thách thức lớn về an sinh xã hội và nguồn lực lao động.
Bên cạnh đó, mất cân bằng giới tính khi sinh, dù đã có những cải thiện, vẫn còn là một vấn đề cần được quan tâm. Trong giai đoạn 2021-2024, tỷ số giới tính khi sinh ở nước ta là 109,8 trẻ trai/100 trẻ gái. Riêng năm 2024, tỷ số này là 110,7 trẻ trai/100 trẻ gái, thậm chí có địa phương ghi nhận ở mức gần 120 trẻ trai/100 trẻ gái, vượt xa mức cân bằng tự nhiên (104-106 trẻ trai/100 trẻ gái). Dự báo, Việt Nam sẽ dư thừa 1,5 triệu nam giới từ 15-49 tuổi vào năm 2039 và tăng lên 2,5 triệu vào năm 2059.
Việt Nam chưa có Luật Dân số, chỉ có Pháp lệnhDaan số. Pháp lệnh Dân số ban hành từ năm 2003 và sửa đổi năm 2008, với trọng tâm là "kế hoạch hóa gia đình", quy định "mỗi cặp vợ chồng sinh một hoặc hai con" đã không còn phù hợp với tình hình thực tiễn và các chủ trương mới của Đảng về công tác dân số.
Theo các chuyên gia về chính sách dân số, việc chuyển đổi từ Pháp lệnh sang Luật là một bước đi tất yếu. Chúng ta cần một khung pháp lý mạnh mẽ hơn, toàn diện hơn để giải quyết những vấn đề dân số mới nảy sinh, đặc biệt là xu hướng giảm sinh và già hóa dân số nhanh chóng, nhằm đảm bảo phát triển bền vững trong tương lai. Một Luật Dân số mới là vấn đề cấp bách để thể chế hóa các quan điểm "Dân số và Phát triển", đảm bảo quyền con người, quyền cơ bản của công dân, bình đẳng giới trong thực hiện công tác dân số và chuẩn bị nguồn lao động chất lượng cao cho nền kinh tế số.
Tác động đến sức khỏe sinh sản
Dự thảo Luật Dân số mang đến những thay đổi đột phá, hứa hẹn tác động sâu rộng đến sức khỏe sinh sản của người dân.
Dự thảo Luật Dân số, đánh dấu sự chuyển dịch trọng tâm chính sách từ "kế hoạch hóa gia đình" sang "dân số và phát triển".
Quyền tự quyết định số con và thời điểm sinh con: Điểm nổi bật nhất là việc đề xuất cho phép cá nhân, cặp vợ chồng tự quyết định số con và thời điểm sinh con, phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh và nguyện vọng cá nhân. Điều này thể hiện sự tôn trọng quyền tự chủ về sinh sản, giảm bớt áp lực tâm lý cho các cặp vợ chồng, đặc biệt là những người mong muốn có con thứ ba.
Việc bỏ quy định cứng nhắc về số con sẽ góp phần giải tỏa gánh nặng tâm lý xã hội, khuyến khích các gia đình đưa ra quyết định dựa trên điều kiện kinh tế, sức khỏe và mong muốn cá nhân, thay vì tuân thủ một quy định hành chính. Điều này cũng đồng bộ với việc Hướng dẫn 15 của Ủy ban Kiểm tra Trung ương đã quy định từ ngày 20/3/2025, đảng viên sinh con thứ ba không còn bị kỷ luật, tạo sự thống nhất trong hệ thống chính trị và xã hội.
GS Nguyễn Đình Cử, nguyên viện trưởng Viện Dân số và các vấn đề xã hội ĐH Kinh tế quốc dân cho rằng: "Quy định này sẽ góp phần cải thiện, ngăn đà giảm sinh hiện nay, mở đường cho việc sửa đổi các quy định khác. Cụ thể là sửa đổi Pháp lệnh dân số năm 2008, xây dựng Luật Dân số, tạo nên quy định đồng bộ trong hệ thống chính trị".
Các quy định này không chỉ trả lại quyền tự chủ cho mỗi gia đình mà còn giúp giảm thiểu các trường hợp nạo phá thai không an toàn do áp lực sinh đủ số con quy định. Khi tâm lý được giải tỏa, các cặp vợ chồng sẽ có sự chuẩn bị tốt hơn về sức khỏe và tài chính cho việc sinh nở, góp phần nâng cao chất lượng dân số.
Chính sách khuyến khích sinh con hợp lý: Để đối phó với tình trạng giảm sinh ở một số khu vực, dự thảo Luật đề xuất các chính sách khuyến khích sinh đủ hai con. Ví dụ, ưu tiên mua nhà ở xã hội cho phụ nữ sinh đủ hai con tại các khu vực có mức sinh thấp như đô thị lớn, khu công nghiệp, khu chế xuất. Bên cạnh đó, dự thảo cũng xem xét kéo dài thời gian nghỉ thai sản khi sinh con thứ hai.
Đại biểu Quốc hội Vũ Trọng Kim - nguyên phó chủ tịch kiêm Tổng thư ký Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam từng có nhận định thẳng thắn rằng, thực tế ở nước ta hiện nay là nhiều cặp vợ chồng trẻ ngại đẻ vì vấn đề điều kiện sống, thu nhập, vấn đề chi phí...
Với những khuyến khích từ các chính sách của Nhà nước chắc chắn sẽ có tác động với việc sinh con của các cặp vợ chồng.
Phòng chống vô sinh và hỗ trợ sinh sản: Dự thảo Luật Dân số còn chú trọng đến việc bảo vệ và nâng cao sức khỏe sinh sản thông qua các quy định về tư vấn, hướng dẫn phòng tránh vô sinh, cũng như tầm soát, chẩn đoán và điều trị vô sinh. Điều này mở rộng cơ hội tiếp cận các dịch vụ hỗ trợ sinh sản cho các cặp vợ chồng hiếm muộn, giúp họ thực hiện quyền làm cha mẹ và giảm bớt gánh nặng tâm lý, xã hội liên quan đến vô sinh.
Giải quyết mất cân bằng giới tính khi sinh: Dự thảo lần này đã tiếp tục nhấn mạnh việc cấm các hành vi chẩn đoán, xác định giới tính thai nhi (trừ trường hợp pháp luật cho phép) và lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức.
Ông Mai Xuân Phương, nguyên Vụ phó Truyền thông - Giáo dục (Cục Dân số) cho biết: "Nhiều gia đình tại Việt Nam chỉ muốn sinh một con, đã tìm cách sinh con trai, khiến tỷ lệ chênh lệch giới tính ngày càng nghiêm trọng. Tình trạng này đã tồn tại nhiều năm dù có nhiều cảnh báo cũng như chính sách can thiệp. Việc này đe dọa sự ổn định dân số quốc gia và toàn cầu".
Tuy nhiên, với sự quyết tâm của Chính phủ và Bộ Y tế, cùng với sự đồng thuận của toàn xã hội, Luật Dân số mới hứa hẹn sẽ tạo ra một hành lang pháp lý vững chắc, giúp Việt Nam giải quyết các vấn đề dân số phức tạp. Từ đó, đảm bảo sức khỏe sinh sản, sức khỏe bà mẹ và trẻ em, góp phần xây dựng một nền dân số phát triển bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống và hiện thực hóa khát vọng trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045.
