Đột biến CFAP65 khiến tinh trùng bất động

Khi nói tới vô sinh nam, nhiều người nghĩ đến các vấn đề hormone hoặc tinh hoàn, ít ai biết rằng một gen mới – CFAP65 – có thể là nguyên nhân trực tiếp khiến tinh trùng mất flagella hoặc không di động được. Các nghiên cứu gần đây xác nhận những đột biến biallelic (cả hai bản sao) ở CFAP65 khiến nam giới mang phải đoàn tinh trùng "câm lặng", không thể di chuyển, đồng thời có tổn thương acrosome và phần trung gian (midpiece) của tinh trùng. Đây là bước tiến quan trọng trong hiểu biết và điều trị vô sinh nam kiểu MMAF.

Gen CFAP65 là gì?

CFAP65 (Cilia and Flagella Associated Protein 65) là một loại protein đặc biệt được biểu hiện mạnh trong tinh hoàn, chịu trách nhiệm cấu trúc và hình thành flagella (đuôi tinh trùng) — bộ phận giúp tinh trùng di chuyển. Ngoài ra, CFAP65 còn có vai trò hỗ trợ trong phần acrosome (phễu đầu tinh trùng) và trong phần trung gian chứa mitochondria — phần cấp năng lượng cho tinh trùng.

Khi CFAP65 bị đột biến mất chức năng hoặc đột biến null (cắt gốc, frameshift, stop-gain…), tinh trùng của người bệnh có thể gặp những bất thường như: không có đuôi (flagella), đuôi ngắn, xoắn, bất thường hình dạng, không có acrosome hoặc acrosome rất khiếm khuyết, phần trung gian bị tổn thương. Kết quả là tinh trùng mất khả năng di động (immotile) hoặc rất kém.

Các kiểu đột biến

Hiện các nhà khoa học đã xác định nhiều đột biến CFAP65 đồng hợp (homozygous) hoặc dị hợp kép (compound heterozygous) trong những nam giới có biểu hiện MMAF (Multiple Morphological Abnormalities of the Sperm Flagella) hoặc asthenoteratospermia nặng – tức tinh trùng gần như không di động, hình dạng xấu.

Các kiểu đột biến bao gồm frameshift, stop-gain, đột biến ảnh hưởng splice, đều là những đột biến làm mất hoặc làm hỏng một phần lớn mã gen của CFAP65.

Thử nghiệm trên chuột có biến thể knock-out CFAP65 cho thấy chuột đực có biểu hiện tương tự: tinh trùng không di động, flagella bất thường, vô sinh.

Biểu hiện lâm sàng và chẩn đoán

Những người mang đột biến CFAP65 thường có:

• Tinh dịch đồ: tinh trùng rất ít hoặc có nhưng hoàn toàn không di chuyển.
• Microscopy: quan sát flagella bất thường rõ — đuôi thiếu, đuôi ngắn, đuôi xoắn hay độ rộng không đều. Acrosome thiếu hoặc không nhìn thấy.
• Kiểm tra cấu trúc siêu hiển vi: phức hợp trung tâm của axoneme (central pair complex) có thể bị mất, sheath mitochondria bị phá hỏng.
• Nội tiết tố nam thường bình thường hoặc chỉ thay đổi nhẹ nếu tinh hoàn vẫn khỏe và hormone LH/FSH đáp ứng bình thường — điểm khác với nhiều trường hợp vô sinh do hormone suy giảm.

Đánh giá tầm quan trọng và tần suất

CFAP65 các đột biến được coi là nguyên nhân hiếm hơn cho MMAF — hiện chiếm một phần nhỏ trong các ca MMAF được xác định gen cụ thể, nhưng với tỉ lệ không nhỏ trong nhóm tinh trùng không di động hoàn toàn.

Ở một nghiên cứu với nhiều gia đình (Hán Trung Quốc, Iran, Tunisia…), phát hiện nhiều trường hợp người mang CFAP65 biến thể biallelic với biểu hiện rất nặng.

Trong số những người bị asthenozoospermia (di động yếu) hoặc tinh trùng bất thường, tỉ lệ có biến thể CFAP65 vẫn thấp so với tổng số, nhưng vì tính chất nghiêm trọng của biểu hiện nên được coi là gen "cần phải xét tới" trong chẩn đoán khi các điều trị khác thất bại.

Giải pháp và hướng xử trí

Xét nghiệm di truyền toàn diện: Nếu tinh trùng không di động hoặc có biểu hiện MMAF, bác sĩ có thể đề xuất làm Whole-Exome Sequencing để tìm đột biến CFAP65 hoặc các gen liên quan. Việc phát hiện sớm giúp hướng điều trị phù hợp.

Hỗ trợ sinh sản (ART): Khi tinh trùng vẫn có thể thu thập từ mẫu nước tiểu hoặc tinh dịch (nếu có), hoặc từ tinh hoàn (nếu lấy được), ICSI (tiêm tinh trùng vào bào tương trứng) là phương án khả thi. Trong một số ca, mặc dù tinh trùng hoàn toàn không di chuyển, vẫn có thể dùng các tinh trùng "tĩnh" trong IVF/ICSI nếu đạt các điều kiện nhất định về cấu trúc và DNA lành mạnh.

Tinh trùng chuột/thuốc hỗ trợ thử nghiệm: Các nghiên cứu đang thử nghiệm để hiểu rõ hơn cơ chế của CFAP65, nhằm tìm cách hỗ trợ tế bào tinh trùng "thay thế chức năng" hoặc chỉnh sửa gen trong tương lai.

Tư vấn di truyền: Gia đình nên được tư vấn nếu xác định biến thể di truyền, để hiểu về nguy cơ truyền cho con trai và các lựa chọn sinh sản trước khi quyết định.

CFAP65 là một trong những gen mới được khẳng định có vai trò quan trọng trong sự hình thành và cấu trúc flagella, acrosome và phần trung gian của tinh trùng. Các đột biến mất chức năng của CFAP65 gây ra các trường hợp vô sinh nam rất đặc biệt: tinh trùng bất thường rất nặng, di động thấp hoặc không di chuyển, ảnh hưởng lớn tới khả năng sinh sản.

Dù tần suất có thể không cao như nhiều nguyên nhân khác, nhưng vì biểu hiện nghiêm trọng và ảnh hưởng sâu sắc tới chất lượng sống, việc hiểu biết về CFAP65 cũng như tiến triển trong xét nghiệm di truyền và công nghệ sinh sản là rất cần thiết.

Tình trạng vô sinh ở nam giới có thể điều trị được không?

SKĐS - Với kỹ thuật y học hiện đại, nhiều cặp vợ chồng vẫn có thể thực hiện ước mơ làm cha mẹ của mình. Khả năng thành công của từng phương pháp phụ thuộc vào nguyên nhân gây vô sinh, mức độ tổn thương cơ quan sinh sản, cũng như thời điểm người bệnh tìm đến cơ sở y tế.